وەڵامێکی خێرا بە پرسیارێکی فرەڕەهەند ـ دۆسیە

کوردۆ*
ئەمڕۆ بۆچوونی زاڵ لە ناو شرۆڤەکارانی سیاسی سەبارەت بە رۆژهەڵاتی کوردستان ئەوەیە کە بێدەنگی باڵی بەسەر رۆژهەڵاتی کوردستان کێشاوە. لە راستیدا ئەو بۆچوونە ئەگەرچی بڕێک لە هەقیقەتی تێدایە بەڵام بە گشتی بۆچوونێکی تەواو راست نییە و کەمایەسی زۆری تێدایە، من لەو یادداشتە کورتەدا هەوڵ دەدەم هاوکات کە ئەو ڕوانگە لە حاڵەتی گشتی دا رەتبکەمەوە، باسی چوار هۆکاری سەرەکیش بکەم کە مایەی لاوازبوونی سیاسی کوردن لە رۆژهەڵاتی کوردستان دا. بە گشتی ئە بۆچوونە کە کوردەکانی رۆژهەڵات ئەمرۆ لە بواری سیاسی لاوازن ریشەی لەوە دا هەیە کە شڕۆڤە و شیکارییەکان لە بواری تیۆرییەوە لاوازن و شرۆڤەکارەکان بە پێی هەواڵی رۆژ و لە ڕوانگەیەکی ژوڕنالیستییەوە دەڕواننە پرسەکان و زۆر ناچنە ناو قووڵایی پرسەکانەوه و ئەمەش پەیوەندی بۆ جۆری نواڕینی ئەو شرۆڤەکارانە بۆ سیاسەت هەیە. ڕوانگەی ئەوان بە نیسبەت سیاسەت ڕوانگەیەکی کۆنە و بۆچوون و ڕوانگە نوێیەکان سەبارەت بە سیاست کە سیاسەت لە "ئەمری سیاسی"(امر سیاسی) دا دەبینێتەوە لەخۆ ناگرێت. بۆیە تەنیا فاکتەرە سیاسییەکان لەبەر چاو دەگرن و فاکتەرە ناسیاسییەکان یان سەرووسیاسییەکان دەخەنە لاوە.

سەرەتا با باس لە ڕوانگە جۆراوجۆرەکان بۆ سیاسەت بکەین. ئەندرو هێیڤوود (Andrew Heywood) لە کتێبی "سیاسەت"دا، بۆ پێناسەی سیاسەت چوار ڕوانگە دەخاتە بەر باس کە بریتین لە؛ ١-سیاسەت وەکوو هونەری حکوومەتداری، ٢-سیاسەت وەک ئەمرێک کە پەیوەندیی بە پرسگەلێ گشتییەوە هەیە، ٣- سیاسەت بە واتای سازش و کۆدەنگی، ٤-سیاسەت وەک دەسەڵات و دابەشکردنی سەرچاوەکان.

لە ڕوانگەی یەکەمەوە سیاسەت بە واتای ئەو شتە دێت کە پەیوەندی بە دەوڵەتەوە هەیە، روونە کە کورد لە ئێران دا لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی درزی کۆمەڵایەتی زۆری هەیە، دوو لە گرینگترینی ئەو درزە کۆمەڵایەتییانە درزی نەتەوەیی و درزی ئایینین. کە وابوو کورد لە دەسەڵاتدا نییە تاکوو هونەری دەسەڵاتداری و بەڕێوەبردنی حکوومەتی دیار بێت.

لە ڕوانگەی دووهەمەوە سیاسەت ئەو شتەیە کە هێڵێک بۆمانی دەرخات، ئەو هێڵەش هەمان هێڵێ نێوان ئەمری خۆکەسی و ئەمری گشتی (امر خصوصی و امر عمومی) یان ئەمری سیاسی و ئەمری ناسیاسییە، لێرەدا ئەمری گشتی یان سیاسی مەبەست حکوومەت و دادگا و پۆلیس و هێزی لەشکری و ... هتد لەخۆ دەگرێ، لە حاڵێکدا ئەمری خۆکەسی کۆمەڵگەی مەدەنی و هەموو ئەو ناوەندانە لە خۆ دەگرێت کە سەر بە کەرتی تایبەتن و بە نیسبەت دەوڵەت سەربەخۆییان هەیە.

ئەو دوو ڕوانگەیە، بە نیسبەت سیاسەت کۆنن و رێگە لە شیکاری سیاسی گشتگیر دەگرن و سیاسەت بۆ کاروباری سیاسی و گشتی کورت دەکەنەوە.  بە تایبەت ڕوانگەی دووهەم رێگە لەوە دەگرێت کە بتوانین شیکارییەکی سیاسی گشتگیر لە دۆخەکە بکەین.

ڕوانگەی سێهەم جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە سیاسەت "هونەری موومکین"ە و ئامرازێکە بۆ چارەسەرکردنی پرس و کێشەکان لە رێگەی دیالۆگ و دانوستان نەک لە رێگەی بەکارهێنانی هێز. لەو ڕوانگەوە هەر وەک دەبینین سیاسەت زۆرتر وەک زانستی بەڕێوەبردن (مدیریت) دەبینرێت و ئاماژەیەکە بە شێوەی بڕیاردان (تصمیم گیری). دیارە ئەو ڕوانگە بەس بۆ ئەو کۆمەڵگە و دەوڵەتانە دەتوانێ بەکەڵک دێت کە لەسەر بنەمایەکی دێمۆکڕاتیانە بونیاد نراون و لە سیستەمێکی نادیموکراتدا ئەو ڕوانگە بۆ سیاسەت ناتوانێ دۆخەکەمان بۆ شیبکاتەوە (کوردیش وەک نەتەوەی بندەست ناتوانێ بەو ڕوانگەوە سەرکەقتنی ئەوتۆ لە سیاسەتدا وەدەست بێنێت).

ڕوانگەی چوارەم بە بەربڵاوترین شێوە باس لە سیاسەت دەکات، لەو دیدەوە سیاسەت تەنیا پەیوەندیی بە دەوڵەت و حکوومەت و فەزای گشتییەوە نییە بەڵکوو هەموو چالاکییە کۆمەڵایەتییەکانی مرۆڤ لەخۆ دەگرێت. سیاسەت لێرەدا لە بنەڕەتدا هەمان قودرەتە.

بە بۆچوونی ڕوانگەی چوارەم باشتر لە ڕوانگەکانی تر پێمان دەڵێت کە رۆژهەڵاتی کوردستان بێدەنگ نییە، لەو ڕوانگەوە کە سیاسەت هەمان هێزە (قودرەت) و هێزیش تەنیا هێزی ئاشکرا نییە بەڵکوو هێزی شاراوەش لەخۆ دەگرێت. کۆمەڵگەی کوردی لە رۆژهەڵات وەک دەسەڵاتی شاراوە خاوەنی جۆرێک لە دەسەڵاتە، پاراستنی زمان و کولتووری کوردی و هەروەها سەرهەڵدانی کوردەکان لە هەر دەرفەتێکدا ئاماژەن بەم دەسەڵاتە شاراوەیە. "کالین های" (Calin Hay) لە کتێبی "سەرەتایەکی رەخنەیی لەسەر شیکاری سیاسی"دا، داکۆکی لەو جۆرە لە شیکاری سیاسی دەکات کە گشتگیر بێت و تەنیا فاکتەری سیاسی لەبەرچاو نەگرێت و بتوانێ فاکتەرە ناسیاسییەکان ببینێت. لە زانستی سیاسەتدا، بۆ ئەم مەبەستە بە جێگەی باسکردن لە سیاسەت باس لە "ئەمری سیاسی" دەکرێت. ئەگەر بەو جۆرە بڕوانینە سیاسەت دەبینین کە رۆژهەڵاتی کوردستان لەو ئاستە نزمە لە سیاسەتدا نییە کە زۆربەی شرۆڤەکاران باسی لێدەکەن. پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی خەڵک، ڕادەی پاراستنی کولتوور و زمان، لەو بەشە لە کوردستان بە نیسبەت بەشەکانی تر، هیچ کە لاواز نییە، بگرە لە هەندێک لایەنەوە بەهێزتریشە. بۆ نموونە لە باری زمان و کولتوورەوە کورد لە رۆژهەڵات بە نیسبەتی باکوور و رۆژئاڤا بەهێزترە. لە باری پتەوبوونی کۆمەڵگەی مەدەنی و سامانی مرۆییەوە کورد لە رۆژائا و باشووری کوردستان پتەوەترە، ڕادەی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی و خوێندنی باڵا و هەبوونی سامانێکی مرۆیی زۆر، ئاماژەیە بەو خاڵە. لە بەرامبەردا لە باکووری کوردستان بزاڤی کۆمەڵایەتی و کۆمەڵگەی مەدەنی پتەو و لە باشووری کوردستان فاکتەری زمان و میدیایە و چاپەمەنی پێشکەوتنی زیاتری بە نیسبەت رۆژهەڵاتی کوردستانەوە بەخۆوە بینییەوە. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا رۆژهەڵاتییەکان لە ئاستی فاکتەری سیاسی و ناسیاسیدا (کە دیارە هەردووکیان وەک ئاماژەی پێدرا "ئەمری سیاسی" دەگرنەوە) لە بەشەکانی تری کوردستانیش چالاکی و بەشداری دەکەن و کاریگەری خۆیان نەک هەر لەسەر بەشەکانی تری کوردستان بەڵکوو بۆ رۆژهەڵاتیش بەکار دەهێنن بەڵام وەک دەسەڵاتی ئاشکرا نایەنە دیتن!

لە کۆتاییدا، بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە کە هۆکارەکانی ئەوەی کە زایەڵەی ئەم دەنگە ناگاتە ڕای گشتی ئەوەیە کە ڕوانگەی ئێمە بە نیسبەت سیاسەت ڕوانگەیەکی کۆنە و بۆچوون و ڕوانگە نوێیەکان سەبارەت بە سیاسەت، کە سیاسەت لە "ئەمری سیاسی"دا دەبینێتەوە، لەخۆ ناگرێت. ئەگینا ئاماژە و فاکتی زۆر هەیە کە کورد لەو ڕادە لە لاوازیی سیاسیدا نییە. هۆکارێکی سەرەکی تر ئەوەیە کە بە هۆی داخراوبوونی سیستەمی سیاسیی ئێران، رێگەی خۆڕێکخستن لەسەر ئاستی جەماوەری بوونی نییە، ئەمە وای کردووە کە ڕۆژهەڵات لە باری سیاسییەوە زۆر نەتوانێ چالاک بێت.

هەر وەک لە سەرەتادا باسم لەوە کرد کە ئەو بۆچوونە زاڵەی باس لە لاوازیی سیاسیی رۆژهەڵات دەکات، بڕێکی لە ڕاستیی تێدایە، ئەمەش چوار هۆکاری سەرەکی هەیە؛ ١- لاوازیی پارتە سیاسییەکانی کورد لەو بەشەی کوردستان ـ کە ئەمە خۆی ریشەی لە هەژاربوونی ئەو پارتیانە لە بواری تیۆریدا هەیە. (هەر وەک دەبینین پەکەکە لەو بوارە بەهێزە و سەرکەفتنیشی وەدەست هێناوە.) بە گشتی لەوبارەوە بۆچوونێک هەیە کە دەڵێ سیستەمی ئێران بە هۆی دیکتاتۆربوونی رێگەی بەم پارتانە نەداوە کە چالاک بن، ئەمە هەڵەیە ئەگینا چۆن لە تورکیا، لە کاتێکدا لە دەیەی هەشتادا دەوڵەت بەهێز بوو بەڵام پەکەکە توانی ڕووبەڕووی دەوڵەتی تورک ببێتەوە. ٢- پێکهاتەی ئابووریی رانتی لە ئێران وای کردووە کە بە گشتی کوردەکان (دیارە هەموو ئێرانیش دەگرێتەوە) نەتوانن لە بەرامبەر دەوڵەتدا بەهێز بن و ئەمەش تایبەتمەندیی ئابووریی رانتییە کە یارمەتی دەوڵەت دەدا زیاتر کۆمەڵگەکەی بەکۆلۆنی بگرێت. (لە تورکیا ئەو پێکهاتە ئابوورییە بەو جۆرە نییە) ٣- بەهۆی نزیکبوونی مێژوویی و زمانی کوردەکان لە ئێران لەگەڵ فارسەکاندا، نامۆبوونی دەوڵەت و خەڵکی کورد نەگەیشتۆتە ئەو ئاستە کە زەمینە بۆ سەرهەڵدانێکی درێژماوە و تووندئاژۆ دروست بکات و هەر ئەوەش زەمینەی بۆ ئێرانچییەتی بەشێک لە نوخبەکانی رۆژهەڵات خۆش کردووە، کە وێدەچێ رۆژ بە رۆژ کەمڕەنگتر ببێت. ٤- کورد نزیکەی لە سەتا ١٠ی جەماوەری ئێران پێک دێنێت، لە حاڵێكدا لە باشوور و باکوور کورد لە سەتا ٢٠ی جەماوەری ئەو وڵاتانەیە. خۆ ئەگەر سووریا نەکەوتبا ناو قەیرانی دەسەڵاتەوە، کوردەکان لەوێش کە نزیکەی لە سەتا ١٠ی سووریان، نەیاندەتوانێ بەو جۆرە ببنە بکەرێکی کاریگەر.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
*نووسەر و ئەکادیمیسیەنی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، کە بەهۆی کێشەی ئەمنییەوە، ناوی ڕاستەقینەی لای ناوەندی نووچە و شرۆڤەی ڕۆژ پارێزراوە.