حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پەیوەندییەكانی دەرەوە بۆ سیاسەتی دەرەوە

پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان یەكێك لەو بابەتانەیە كە هێشتا پێویستی بە ئاورِدانەوەیە. ئاشكرایە ئەمرِۆ سیستەمی سیاسی بە گشتی لە رِۆژهەلآتی ناوەرِاست و بە تایبەت لە عێراق و سوریایدا لە گۆرِاندایە، زۆر لە ولآتانیش هەڵوێستیان هەبووە بەرامبەر بەم بارودۆخە و لە بواری سیاسەتی دەركیدا چالاكییەكانیان زۆرتر كردووە بۆ ئەوەی بەرژەوەندییەكانیان بپارێزن. ئەوەی كە لێرەدا باس دەكرێت خستەرِووی پلانێكە بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بتوانێت سیستەمێك بە مەبەستی یەكخستن و رِێكخستنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی خۆی دامەزرێنێت و تەنانەت بتوانێت ئامادە بێت وەكو هەر دەوڵەتێك ببێتە خاوەنی دەزگایەكی دیپلۆماسی و سیاسەتی دەرەوە. 

هەر دەوڵەتێك بە گشتی لە دوو گۆرِەپانی سیاسیدا كایەی سیاسی دەكات كە بە سیاسەتی ناوەكی (Domestic Policy) و سیاسەتی دەرەكی (Foreign Policy) ناسراون. ئەم دوو گۆرِەپانە لە رِوانگەی یاساییدا بە سنوری نێودەوڵەتی لێك جیادەكرێنەوە، واتا هەموو ئەو سیاسەتانەی هەر دەوڵەتێك لە ناوەوەی سنورەكانی دەیكات سیاسەتی ناوەكییە، هەموو ئەو سیاسەتانەیش لە دەرەوەی سنورەكانی دەیكات سیاسەتی دەرەكین. بە پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا و رِێگا جۆراوجۆرەكانی گواستنەوە و پەیوەندی زۆرتری خەڵكانی جیهان پێكەوە، وردە وردە ئەم دوو گۆرِەپانە تێكەڵی یەكتر بوونە و لە زۆر شوێندا تەنانەت ناتوانرێت جیاوازی بكرێت لە نێوانیاندا. بۆ نمونە كاتێك كۆمپانیایەكی بازرگانی نێودەوڵەتی لە ولآتێكدا كێشەیەكی بۆ دروست دەبێت هەڵوێستی ولآتێك كە خاوەنی كۆمپانیاكە هاولآتییەتی، ئەستەمە بە ئاسانی بخرێتە یەكێك لە ئەو دوو گۆرِەپانەی ناوبراو. 

لە رِەهەندێكی سەرەتایی دەتوانینی بڵێین حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەگەر چی هێشتا دەوڵەت نییە و ناتوانێت لە زۆربەی قازانجەكانی دەوڵەت بوون كەڵك وەرگرێت، بەلآم لە بواری سیاسەتی دەرەكیدا هەوڵ و كۆششێكی زۆر دەدات. برِێك لە قازانجەكانی دەوڵەت بوون بریتین لە بەشداری فەرمی لە سەر مێزی دیپلۆماسی رِێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و هەر وەها كۆمەڵێكی زۆر لە یاسا نێودەوڵەتییەكان كە تایبەتن بە دەوڵەتان و لەو رِێگایەوە هەر دەوڵەتێك دەتوانێت داوای مافەكانی خۆی بكات یان كێشەكانی بباتە بەردەم دادگا و رِێكخراوێكی تایبەت بۆ ئەو مەبەستە.

هەرێمی كوردستان ئەگەر چی ناتوانێت وەكو دەوڵەت لە یاری سیاسەتی دەرەكیدا ئازادانە هەڵسوكەوت بكات بەلآم توانیویەتی وەكو نیمچەدەوڵەت (Semi-State) چالاك بێت و سەرنجی ولآتان رِاكێشێت. خوێندنەوە و پێداچوونەوەی بەردەوام بە سیاسەتەكانی دەرەوە، بۆ گەشەی سیاسەتی دەرەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر پێویستە. حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستە گەورە-پلانێك (Master-plan) بۆ سیاسەتی دەرەكی خۆی دابنێت. هەر گەورە-پلانێك بۆ سیاسەتی دەرەكی دەبێت سێ فاكتەری گرنگ لەبەرچاو بگرێت و رِێكاری وردی بۆ دابرِێژێت:

۱- فاكتەری پۆلێن كردنی گۆرِەپانی سیاسەتی دەرەكی و رِیزبەندی كردنیان بە پێی گرنگی:

بە گشتی گۆرِەپانەكانی سیاسەتی دەرەكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكرێن بە ئەم سێ بەشەوە: یەكەم، گۆرِەپانی ئێراقی سوننە و عەرەبی سوننە و توركیا، دووەم، گۆرِەپانی ئێراقی شیعە و ئێران، و سێ یەم، گۆرِەپانی ئەوروپا و ئەمریكا. مەرج نییە ئەم پۆلێنە نەگۆرِ بێت بەڵكو بە گۆرِانكاری لە بارودۆخ و سیاسەتی ناوەكی ولآتاندا دەگۆرِدرێت. لەم قۆناغەدا دەبێت بە وردی وەكو حكومەت هەڵسوكەوت لەگەڵ هەر كام لەم سێ گۆرِەپانەدا بكرێت و بە خوێندنەوەی ورد رِیزبەندی بكرێن، واتا گرنگترین گۆرِەپان دیاری بكرێت و سیاسەتی هەرێم لە سەر ئەو گۆرِەپانە چرِ بێتەوە. پەرتەوازی لە بواری سیاسەتی دەرەكیدا دەبێتە هۆی ئەوەی هەرێم هیچ یارمەتیدەر و هاوپەیمانێكی جێی متمانەی نەبێت و نەتوانێت وەكو یاریكەرێكی سیاسی لەبەرچاو بگیردرێت.

۲- فاكتەری هاوئاهەنگی سیاسەتی ناوەكی و دەرەكی:

لەم قۆناغەدا دەبێت حیزبەكان پابەند بن بە رِێباز و رِێگایەك كە حكومەت دەیگرێتەبەر و چیدی لە گۆرِەپانی سیاسەتی دەرەكیدا وەكو حیزب چالاكییان نەبێت. ئەمە بەو مانایەیە كە هەموو لایەنێك ئەگەر چی لە سیاسەتی ناوەكیشدا ناكۆك بن دەبێت تێبگەن وەكو حیزب قورسییەكیان نابێت لە گۆرِەپانی سیاسەتی دەرەكیدا. هەر حیزبێك دەبێت زانیاری و ئەزمونەكانی خۆی لە بواری سیاسەتی درەكیدا بخاتە بەر دەست دەزگای نوێی دیپلۆماسی و سیاسەتی دەرەكی حكومەتی هەرێمی كوردستان. ئەمە رِاستییەكی حاشا هەڵنەگرە كە هەر حیزبێك بە هۆی دراوسێیەتی جوگرافی یان نزیكی هزری، پەیوەندییەكی باشتری هەیە لەگەڵ یەكێك لە ئەو گۆرِەپانانەی كە لە سەرەوە ئاماژەمان پێیان كرد. بۆ نمونە پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكگرتووی ئیسلامی لەگەڵ گۆرِەپانی یەكەم و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەگەڵ گۆرِەپانی دووەم.

۳-فاكتەری دیاری كردنی رِێبازی سیاسەتی دەرەكی:

رِێبازی سیاسەتی درەكی واتا دیاریكردنی ئاست و چۆنییەتی یاریكردن لە گۆرِەپانی سیاسەتی دەرەكی دا. هەندێك لە رِێبازەكان بریتین لە هاوپەیمانێتی، هاوسەنگی، دژایەتی و هتد. لێرەدا حكومەت دەبێت دیاری بكات لە ماوەیەكی بۆ نمونە چوار ساڵەدا دەیەوێت لەگەڵ هەر گۆرِەپانێكی سیاسەتی دەرەكی، كام رِێباز بگرێتە بەر. بۆ نمونە حكومەت دەتوانێت لەگەڵ گۆرِەپانی یەكەم رێبازی هاوسەنگی، لەگەڵ گۆرِەپانی دووەم رِێبازی دژایەتی و لەگەڵ گۆرِەپانی سێ یەم هاوپەیمانێتی بگرێتە بەر. ئەگەر لە ماوەیەكی بۆ نمونە چوار ساڵەدا رِێبازەكان ئەنجامێكی باشیان نەبوو حكومەت دەبێت پێداچوونەوەیان پێدا بكات و سیاسەتی دەرەكی لە نوێ دایبرِێژێتەوە. ئەم پرِۆسە ئاڵۆزە لە هەموو ولآتانی سەركەوتووی جیهاندا پەیرِەو دەكرێت و دەبێت لە حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دا پەیرِەو بكرێت. پێش مەرجی هەمووی ئەم كارانە رِێكخستنی یاسا و رِێساكانی دیپلۆماسی و سیاسەتی دەرەكییە بۆ ئەوەی حیزب چیدی بەدەر لە حكومەت بۆی نەبێت سیاسەتی دەرەكی هەبێت. دامەزراندنی دەزگای دیپلۆماسی و سیاسەتی دەرەكی كە هەموو بیرمەند و سیاسەتمەدار و دیپلۆمات و كەسانی حیزبی خاوەن ئەزمونی دیپلۆماتیك و سیاسەتی دەرەكی لە خۆ بگرێت پێویستییەكی هەرە گرنگە كە هەر رِۆژ درەنگتر دامەزراندنی، فەوتاندنی دەرفەتە مێژووییەكانی بە دواوەیە.