ئاخۆ کوردی ڕۆژهەڵات دژی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ وەستاوەتەوە یان جینۆساید؟

بە شێوەیەکی بەرفراوان کاتێک گوێ لە کوردی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەگرین،بە فۆرمێک گوزارشت لە خوی دەکات کە مافەکانی خوراوە و داوای مافی مرۆڤ دەکات. بەڵام ئاخۆ تەنیا مافەکانی خوراوە؟ ئایە داوای مافی مرۆڤ دەکات؟ ئەگەر مافی مرۆڤی پێ بدرێت کێشەکانی چارەسەر دەبێت لە ناو ئێراندا؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە پێویستە سەرتا باس لە گرنگترین بنەماکانی مافی مرۆڤ و سەرچاوەکانی بکەین، پاشان بەراوردی بکەین بە دۆخی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا.

بنەماکانی مافی مرۆڤ زیاتر لە بیست و پێنج خاڵ دەگرێتە خۆی ، گرنگترینیان کە بە بێ بوونیان ژیانی مرۆڤ بە تەواوی لاسەنگ دەبێت بریتین لە: مافی یەکسان مامەڵەکردن لەبەردەم یاسادا، مافی پەیڕەوکردنی ئازادانەی ئایین، خوێندن، ڕادەربڕین و بیروباوەڕی ئازاد ، مافی ژیان و ئازادی کەسیی و کولتووری و کۆمەڵایەتیەکان، دەستەبەرکردنی کار، مافی پاراستنی ژێنگەی تاک و دەستەبەرکردنی ئاسایشی گیانی. کورد لە هەر شەش بەشدا ( بەردەوام ئێمە کوردی ئەرمینیا و ڕوسیا لە بیر دەکەین) بە بەشە نیمچە ئازدکراوەکەی باشوریشەوە خاوەنی ئەم مافانە نیە. هەندێ خاڵیش هەر لە جیهاندا بوونی نیە.  ئاشکرایە ئەم مافانە لە چوارچێوەی سیستەمێکی دیموکراتیدا دەستەبەر دەکرێن و لە ژێر دەواری ئایدۆلۆژییەکی بەر تەسک ، عەشیرەت و ساندروۆمی سەرکردە و ئاییندا جێگەیان نیە و ئامادەییان  مەترسیە بۆ مانەوەی هێیز دیکتاتۆری نەک دەسەڵات.

ئەم جیاکارییە لە ڕوانگەی  هانا ئارنت (١٩٦١) وەیە کە پێی وایە دەسەڵات پێویست و گرنگە چوونکە کاری دەسەڵات جێبەچیکردن و بەرێوەبردن و ڕاوێژە، پێچەوانەی ئەمەش دەسەڵات ئاکارێکی تاکڕەوانەیە . لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێن ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەرگیز دەسەڵاتی بە خۆییەوە نەبینیەوە بەڵکو هەمیشە ئەوانەی دەبوو ڕۆڵی دەسەڵات بگێڕن ڕۆڵێ دیکتاتۆری تاکڕوییان گێڕاوە.

بەڵام ئەم ئارگیومێنتەو و بۆچوونەکانی ئارنتیش پشت گوێ دەخەم چوون لە لایەک بە نیازم تەنها جەخت لە سەر چۆنیەتی دەربڕینی داواکاریەکانی خەڵكی ڕۆژهەڵات  بکەم و لە لایەکیش نامەوێت پەیپەری ئەکادیمی بنووسم. 

بە گەڕانەوە  بۆ بنەماکانی مافی مرۆڤ تێدەگەیەن مافی مرۆڤ لە شوێنێکدا بەرقەرارە کە یاسا تێیدا سەروەرە، ئەم یاسایەش  یەکسانی هاوڵاتیان دەپارێزێت. ئەم خاڵەش بنەمایەکە بۆ هەموو بنەماکانی تری مافی مرۆڤ، بەڵام ئەم خاڵە لە ئێراندا بوونی نیە و تا ڕادەیەک لە هەموو  وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا ونە. لەم دۆخەدا ئەگەر گروپی ئامانجکراو کێشەی مافی مرۆڤیشی هەبێت ناتوانێت ڕووبەڕووی سیستەمێک یان حکومەتێک ببێتەوە کە باوەڕی بە سەروەری یاسا نیە. ئەو یاسایەی مامەڵەی پێدەکات بۆ سەرکوتکردنی تێگەشتنە لە ماف و سەروەری مرۆڤ نەک تەنها لە ناو ئێراندا بەڵکو بە هەر چوار دەوری خۆیدا وەکو شێرپەنجە دەکشێتە نێو جەستەی ڕۆژهەڵات و دراوسیەکانییەوە. 

دەیان ساڵە شەرعیەتدان بەم پانخوازییە لە لایەن ئەو وڵاتانەوە، لە خۆیدا هەوڵدانی خەڵکی ئێرانی بە گشتی سەختکردووە. بەڵام هەوڵدانەکانی کورد، لە گەڵ ئەوەی خەڵکی ئێران تەواو جیاوازە. خەڵکی ئێران داوای مافی مرۆڤ دەکات، داوا دەکات لە وڵاتی خۆیدا ئازادی کەسیی و پۆشاکی هەبێت . بەڵام ویست و داخوازییەکانی کورد لە چوارچێوەی مافی مرۆڤدا نیە ، بەڵکو کورد داوا دەکات چەکوشی جینۆسایدی لە سەر هەڵبگیرێت، ڕزگاری دەوێت لە ستەم و کوشتن،لە برسیتەی و چەوساندنەوەی نەبڕاوە. 

گ/ست ئەو مافە بنەڕەتییە ئاماژە پێکراوانە، کورد نەیبووە و نیەتی وهەندێکیان خەڵکی ئێران بە گشتی نیەتی تەنانەت ئەگەر کورد و فارسێکی هاوشاری لە یەک گەڕەک و کۆڵانیشدا بن جیاوازە. چوون بۆ نموونە کاتێک مافی خوێندن و بە کار هێنانی زمان و پەیڕەوی کولتووری بە زۆر لێدەگیرێت و لەوە زیاتریش کولتوور و زمانی نەتەوەیەکی دی دەدرێت بە سەردا ئەوە پێ دەگوترێت توانەوە کە یەکێک لە فاکتەرە سەرەکییەکانی جینۆسایدە. کاتێک کوردێک ئاسایشی گیانی نیە و بە ساکارترین هۆکار دەکوژرێت و لە سێدارە دەدرێت، بێ کار و برسی دەکرێت ئەمە بە هۆی کورد بوونەوەکەیەوەیەتی پێێ دەوترێت جینۆساید. جارێکی دی وەک هەمیشە پێموایە  ئەگەر ئەم کارانە تەنها بەرانبەر یەک تاکە کەس کرابێت ، یەک کۆڵبەر بە هۆی ئایین و نەتەوەو ئەتنیکەوە کوژرابێت جینۆسایدە. کورد لە جینۆساید وەکو کوشتنی کۆمەڵە کەسێک زۆر تێگەشتووە، بەڵام جینۆساید لە کۆشتنی جەستەیی زۆر قوڵتر و زۆریش ترسناکترە. بە پێچەوانەوە ، کوشتنە جەستەییەکە لە توانەوەی کولتوور و زمان و داگیرکردنی  هۆشەمەندی و هزر و نەستی داگیرکراو کەم زیانترە. چوون جینۆسایدی جەستەیی و توندوتیژی ڕاستەخۆ و بینراو لە ناوخۆدا ڕۆحی بەرگری و ڕاپەڕین دروستدەکات و لە دەرەوەش هێزی پشتگیری دروست دەکات( بۆ تێگەشتن ئەو بابەتانەی لە خوارەوە دانراوە بخوێنەرەوە). لەوەش زیاتر، جینۆسایدی جەستەیی پاش کۆتایی هاتنی پرۆسەکە کاریگەریەکانی زووتر بنبڕ دەبێت وکەمتر خۆی بەرهەم دەهێنێتەوە.

 بابەتە بڵاونەکراوەکانی ڕاڤایل لەمکن ، داهێنەری چەمکی جینۆساید و بوونیادەنەری بنەماکانی تێگەستن لە جینۆساید، تەنانەت " مەبەستی شاراوە"ی  پشت کردارەکانی نێوان دوو هێزی نا هاوسەنگ، واتە یەکێکی بەهێز و یەکێکی لاواز بە جینۆساید پێناسە دەکات. هەموانیش دەزانین مەبەستی شاراوە نەک تەنها ئێران و عێراق و تورکیا و سوریا، بەڵکو مەبەستی هەموو عەرەبی ، فارسی و تورکی قسەکەرەکانی جیهانیش چین.

 لێرەدا با واز لە هێزی دەرەکی و نیازەکانییان بهێنین. کەواتە تۆ هەڵەیت داوای مافی مرۆڤ بکەیت لە دەوڵەتێک کە هێشتا جینۆسایدت دەکات. هاوڵاتیانی ڕەسەنی کەنەدی وەکو کورد،  بە زۆر ملی جینۆساید داگیر کران، پاشان کران بە گەمژە و دڕندە،  چەند سەدە دوای جینۆسایدکردنیان و دەیان ساڵ پاش دانپێیانانی، تا کاتی سەرۆکایەتی جەستن تۆردۆ، بەردەوام جینۆسایدی کولتوری، خۆ کوژی لە  ناوەخۆدا و بە دەستی خۆیان بە شێوەیەکی بەرز بەرهەم دەهاتەوە و هێشتاش بەرهەم دێتەوە، دیارە ئەم بەرهەم هێنانەوەش بەدەر نیە لە دەستی دەرەکی ، پێدانی هەموو ئەو ئامرازانەی دەتوانێت جینۆسایدیان لە نێودا بەرهەم بهێنێتەوە ، وەکو کولتوور، چەک ( مۆڵەتدار و بێ مۆڵەت) ، مادەی هۆشبەر و قاچاخچیەتی کە لە بەشەکانی تردا ، لە ڕووی یاساییەوە زۆر بە توندی مامەڵەی لە گەڵ دەکرێت. دوای سەرۆکایەتی تورۆدۆ ، هەوڵیدا  بە شێک لە مافە پێشیلکراوەکانیان و قەرەبووی جینۆسایدەکانیان بکاتەوە، بەوەی مافی خوێندیان بۆ دابین بکات بە خۆڕایی، پۆستی وەزیریی و پلەو پۆستی چەندین کاربەدەستی باڵای دەوڵەتیان بداتێ ، لە هەموو زانکۆکاندا بەش بۆ جینۆسایدەکەیان بکاتەوە، لە زۆربەی دەزگانادا فەندی تایبەت بە دۆز و کیشە و جینۆسایدی ئەوان هەیە؛  بۆ وەرگرتنی هەر کار و پۆست و فەندێک ئەوان مافی یەکەمیان هەیە، واتە ئەگەر سەدان کەس بۆ کارێک داوای پێشکەش کردبێت و کەسێکی هاوڵاتی ڕەسەنی تێدا بێت ، کارەکە ، یان فەندەکە بە ئەو دەدریت. ئەوان ساڵانە و لە کڕینی ڕۆژانەشدا باج نادەن و زۆر مافی دیش. بەڵام ئەمە لە سەروو مافەوەیە چونکە ئەوان ئێستا مافیان لە گشت هاوڵاتییە کەنەدییەکان زیاترە، ماف و قەرەبووکردنەوەی ساڵانی بێ مافبوون وەردەگرن. 

ئاخو داوای ماف و قەرەبووی بێ مافبوونی سەد ساڵەت لە ئێران دەکەیت؟ ئەم هەنگاوەش کاتیك دەنرێت دەوڵەت دانی بە جینۆساید و چەوساندنەوەکاندا نابێت و بە نیاز بێت مامەڵەیەکی جیاوازی لە گەڵ بکات  کە ئەمەش خەونێکی دوور مەودایە.

کەواتە کوردی ڕۆژهەڵات لە ناوخۆدا، لە لایەک کێشەکەی لە گەڵ فارسدا ناخرێتە ناو یەک چواڕچێوەوە و لە لایەکی تر گوزارشتکردن لە کێشەکانی وەک مافی مرۆڤ لە سەنگی دۆزەکەی کەم ئەکاتەوە.چوون ئەکرێت خاڵەکانی مافی مرۆڤ وپێشێلکردنی مافی مرۆڤ جێگەی جینۆسایدی تێدا نەبێتەوە بەڵام جێنۆساید جگە لە خاڵەکانی خۆی، جێگەی شەڕ دژی مرۆڤایەتی، مافی مرۆڤ و تاوانەکانی شەڕ و جۆرەکانی دی کوشتنی تێدا کرابێتەوە.

ئەمەش مانای ئەوەیە کورد لە دەرەوە، بە تایبەت لە ئەوروپا، دەتوانێت لە هەموو ئەو رێکخراوانەی کار لە سەر ئەو چەمکانە دەکەن  نزیک بێتەوە. لە گەڵ ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ ، دژی تاوانکارانی شەڕ و تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی لە ڕوانگەیەکی دیکەوە بە کار بهێنریت. ، لە بەر ئەوەی ئەم شۆڕشەی ئێستاکە بە شۆڕشی ژن ناسراوە هەموو ئەو دەزگا و بوارانەی بۆ ژن و جەندەر لە دنیادا بوونیان هەیە  هەماهەنگی بکات. بەڵام لە هەمان کاتدا ، لەمانەش گرنگتر ، لە بەر ئەوەی ئەزموونی ئەوان جینۆسایدە، جیا لە فارس و زۆربەی نەتەوەکانی تری ناو ئێران، کۆمەڵێ هەل و دەرفەتی زیاتری هەیە و پێویستە لە ئێستاوە ئەو هەلانە بقۆزێتەوە. وەکو ئەوەی لە دادگا نێو دەولەتییەکاندا سکاڵا لە سەر دەوڵەتی ئێران تۆمار بکات ، بە تایبەت دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان لە لاهای ؛ دادگای تاوانەکانی نەتەوە  یەکگرتووەکان ؛ بەشی تاوانەکانی شەڕی نەتەوە یەکگرتووەکان؛ دادگای نێودەوڵەتی داد لە کالیفۆرنیا؛ دادگای تاوانەکانی جینۆساید لە جنێف؛ دادگاکانی جینۆساید و تاوانە نێودەوڵەتییەکان.. تد. لە ڕێکخراوە  پسپۆڕ و جیهانیەکانی جینۆساید داوای دانپێدانان  و بڕیارگرتن بکەن، بۆ ئەوەی وەکو جینۆسایدەکانی باشوور لە جیهاندا بێ شکۆ نەکرێت بۆ قازانجی کەسیی چەند کەسێک کە خۆیان کردووە بە خاوەنی ئەو بەشە. 

 بۆیە کوردی ڕۆژهەڵات پێویستە یاریەکە باشتر بکات و هەتا کەسێک خۆی نەکردووە بە کەسیان و هەموو مێژوو و ئازارەکانی نەخستوەتە خزمەتی خۆییەوە ، دەنگی گشتی، خەڵکی ئەو بەشە خۆی بکات بە خاوەنی کەیس و ئازاری خۆی. ئەگەر ئەو دەزگا نێو دەولەتیانە هەموو هەنگاوەکانیشیان ڕت بکاتەوە، هێشتاکەش کوردی ڕۆژهەڵات قازانج دەکات. لە لایەک بەر لە بوونی هیچ ئازادیێک فێڕی هەنگاوە سەرەتاییەکانی دەوڵەتداری و چەسپاندنی ماف و شکۆ و خاوەندارییەتی دەبن لە ڕووی نیو دەوڵەتیەوە؛ دەزگاکانی جیهان کە پێیان وایە بە ئاگان لە دنیا و زۆربەیان خەوتوون، خەبەر دەکرێنەوە بەرانبەر بە کێشەکان و پێیان دەڵێن کە ئازارەکانتان خاوەندارە؛ ئەزموونتان دەبێت بە سەرمایە بۆ قۆناغی پاش ئازادی لە مەسەلەی دامەزراندنی دەزگا و چۆنیەتی و بەرێوەبردنی دەزگاییدا .                                                                                                             
سەرچاوەکان:

Arndt, H. (1973[1951]. The Origins of Totalitarianism. Boston: Mariner Books.
  
  بەر لەوەی خوێندەوار بم، بیست ساڵ بەر لەوەی فێری زمانی ئنگلیزی بم و ناوی هانا ئارنت ببیستم، لە بابەتێکدا لە ساڵی ١٩٩٩، سەبارەت    ئەنفال و جینۆسایدەکانی کورد  ، لە ڕوانگەی ئەزموون و ئەو دۆخەی لە باشووردا تێدا دەژیاین، باسی شتێکی هاوشێوەی ئەو (ئارنت)م کردووە، بەڵام من باسی سێ بۆ چوار جۆر دەسەڵاتم کردووە ، دەسەڵاتداری، دەسەڵاتبازی ، دەسەڵاتگەری. ئەمەیان زیاتر بۆ ژینگە و دۆخی دنیای سیاسی کورد گونجاوترە. تایتڵێ بابەتەک جینۆسایدی کورد بە ناوی ئیسلام و هەڵویستی ئیسلامیەکانی کوردستان. وەکو هەموو بابەتێکی کوردی ، کوردێکەی ونە و لە گوگڵ نادۆزرێتەوە، بەڵام کە گوگڵـ کرد بینیم ڕۆژنامەی ئیلافی عەرەبی، بە عەرەبی ساڵی ٢٠٠٤ بڵاویکردوەتەوە: https://elaph.com/AsdaElaph/2004/9/10993.html

  R. Lemkin (1944) “Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation, Analysis of Government”, Proposals for Redress. Washington, DC: Carnegie Endowment for International Peace Division of International Law.
کازیوە ساڵح(٢٠٢٢) کۆلۆنیاڵداماڵینی مێشک بەر لە خاک و زمان. گۆڤاری تیشک ، ژمارە (٦٢).
 https://govartishk.com/theory-62/%da%a9%db%86%d9%84%db%86%d9%86%db%8c%d8%a7%da%b5%d8%af%d8%a7%d9%85%d8%a7%da%b5%db%8c%d9%86%db%8c-%d9%85%db%8e%d8%b4%da%a9-%d8%a8%db%95%d8%b1-%d9%84%db%95-%d8%ae%d8%a7%da%a9-%d9%88-%d8%b2%d9%85%d8%a7/

کازیوە ساڵح(٢٠٢٢) جینۆسایدی زمانی کوردی لە سایەی دەوڵەتی سەدامیدا. گۆڤاری تیشک ، ژمارە (٦٢).
https://govartishk.com/theory-62/%da%a9%db%86%d9%84%db%86%d9%86%db%8c%d8%a7%da%b5%d8%af%d8%a7%d9%85%d8%a7%da%b5%db%8c%d9%86%db%8c-%d9%85%db%8e%d8%b4%da%a9-%d8%a8%db%95%d8%b1-%d9%84%db%95-%d8%ae%d8%a7%da%a9-%d9%88-%d8%b2%d9%85%d8%a7/

کازیوە ساڵح(٢٠٢١) جینۆسایدی کولتووریی کورد بەر لە دروست بوونی دوڵەت_ نەتەوە لە عێراقدا. . گۆڤاری تیشک ، ژمارە (٦١).
 https://govartishk.com/theory-61/%d8%ac%db%8c%d9%86%db%86%d8%b3%d8%a7%db%8c%d8%af%db%8c-%da%a9%d9%88%d9%84%d8%aa%d9%88%d9%88%d8%b1%db%8c%db%8c-%da%a9%d9%88%d8%b1%d8%af-%d8%a8%db%95%d8%b1-%d9%84%db%95-%d8%af%d8%b1%d9%88%d8%b3%d8%aa/

کازیوە ساڵح(٢٠٢٠) به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی جێنۆساید له‌ كولتووری ڕۆژانه‌دا. ڕۆژنامەی وشە.
 https://www.wishe.net/detailsWtar.aspx?NusarID=264&Jmare=1514
   https://scholar.google.com/citations?user=xsRbJJcAAAAJ&hl=en