تهیه و تنظیم: عمار گلی
NNSROJ: پارک ملی دریاچه ارومیه که پس از بحر المیت در مرز اردن با اسرائیل با مساحتی در حدود ۵۷۰ هزار هکتار دومین دریاچه شور جهان قلمداد می شود، طی سالهای گذشته به دلیل عوامل زیستی و انسانی روز به روز بر بحران خشکی و بی آبی آن افزوده است. در این بین مقامات مسئول غیر از اظهار نظرهای کارشناسی و اعلام اینکه پروژه های رفع این بحران در شرف ااجرایی شدن می باشد تا کنون نه آماری را در این خصوص منتشر کرده اند و نه فعالیت چشمگیری را برای رفع این بحران علی رغم اعتراض های داخلی و جهانی، از خود بروز نداده اند.
دریاچه ارومیه
دریاچهٔ ارومیه، بزرگترین دریاچهٔ داخلی ایران و دومین دریاچهٔ آب‌شور دنیا است. آب این دریاچه بسیار شور بوده و عمدتاً از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه رود ، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا تغذیه می‌شود.
حوضهٔ آبریز دریاچه ارومیه، ۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع و ۵۷۰ هزار هکتار بوده و در کل ۳٪ مساحت کل کشور ایران را دربر می‌گیرد. این حوضه با داشتن دشت‌هایی مانند دشت تبریز، ارومیه، مراغه، مهاباد، میاندوآب، نقده، سلماس، پیرانشهر، آذرشهر و اشنویه، یکی از کانون‌های ارزشمند فعالیت کشاورزی و دامداری در ایران به‌شمار می‌رود.
دریاچه ارومیه بزرگترین آبگیر دایمی آسیای غربی است که در شمال غرب فلات ایران قرار گرفته‌است. پارک ملی دریاچه ارومیه از جالب‌ترین و نغزترین زیستگاه‌های طبیعی جانوران در ایران به‌شمار می‌رود. در حال حاضر ۲۷ گونه پستاندار، ۲۱۲ گونه پرنده، ۴۱ گونه خزنده، ۷ گونه دوزیست و ۲۶ گونه ماهی حیات وحش این دریاچه را تشکیل داده‌اند.
بحران و ریشه های آنآمار و اسناد منتشر شده از سوی مرکز مدیریت زیست بوم حوزه آبریز دریاچه ارومیه و سازمان حفاظت محیط زیست، حاکی از آن است که ازسال آبی ۷۵ – ۷۴ تا کنون ارقام ارتفاعی سطح تراز آب دریاچه ارومیه سیر نزولی پیدا کرده و در طول سالهای اخیر آب دریاچه بالاتر از شش متر کاهش داشته است. این در حالی است که بر اساس مطالعات صورت گرفته دریاچه ارومیه در سالهای گذشته رقمی حدود ۳۰ ملیارد متر مکعب آب را در خود جای می داده است که این رقم اکنون به حدود کمتر از ۱۰ ملیارد متر مکعب رسیده است.
کارشناسان محیط زیست بر این باور هستند که دلیل عمده بحران دریاچه ارومیه عوامل انسانی می باشد. طی دو دهه گذشته بیش از ۱۰ سد بر روی حوزه آبریز دریاچه ارومیه بسته شده است که از ورود بیش از ۱۰ ملیارد متر مکعب آب در طول سال به این دریاچه جلوگیری کرده است.
از سویی دیگر نیز ایجاد بزرگراه شهید کلانتری از وسط دریاچه ارومیه یکی دیگر از بزرگترین عواملی است که موجبات تشدید بحران را به وجود آورده است. بر اساس گزارشات منتشر شده این بزرگراه عملا دریاچه را به دو دریاچه تقسیم کرده است که قسمت عمیق و پر آب آن در شمال قرار گرفته و تمام گردش آب در داخل دریاچه را بهم ریخته، زنجیره اکولوژیک و تعادل هیدرولو‍ژیکی واکولوژیکی دریاچه را بر هم زده ومانع انتقال اکسیژن ومواد غذائی در مسیر گردنده طبیعی خود شده است. ایجاد جاده سازی در میانه این دریاچه ضربه مهلکی به تعادل دریاچه وارد نموده و غلظت نمکی آنرا بشدت افزایش داده است.
از سویی دیگر بروز خشک سالی های پیاپی و کاهش نزولات آسمانی نیز یکی دیگر از عوامل کم آبی دریاچه ارومیه تلقی می شود
عامل فاجعه بار دیگر که بحران این دریاچه رادامن زد، انتقال پساب های صنعتی کارخانه های منطقه به درون دریاچه ارومیه بوده است. در نبود سیستم استاندارد دفع پساب های کشاورزی و صنعتی و نبود نظارت دقیق وعلمی نهاد های بازرسی، بسیاری از کارخانه ها، پساب های آلوده خود را به سوی دریاچه ارومیه هدایت و تخلیه کرده ومیکنند. این آلودگی صنعتی، دریاچه را از کرانه های شرق و غرب در معرض تهدیدهای بسیار پر مخاطره محیط زیستی قرار داده ومیدهد. . یکی از آخرین موارد شکسته شدن پنج حوضچــه پساب کارخانه کاوه سودای مراغه و سرازیر شدن سیل مواد شیمیائی ناشی از آن به درون دریاچه بود.
بنا بر تحقیقات انجام شده از ۱۲ سال پیش تا کنون نمودار تراز آب پارک ملی دریاچه ارومیه رو به پایین است و مطالعات مدیریت زیست بوم حوضه آبریز دریاچه ارومیه که با همکاری بانک جهانی به اتمام رسیده، نشان می‌دهد دریاچه ارومیه به عنوان دومین دریاچه شور جهان تا کمتر از ۲۰ سال آینده با بحران شدیدی مواجه خواهد شد.
راه حل های پیشنهادیطی دو سال گذشته و با بحرانیتر شدن وضعیت دریاچه ارومیه واعتراض های گسترده مردم این منطقه به دولت در خصوص انفعال در قبال وضعیت دریاچه ارومیه، دولت با تشکیل ستاد بحرانی در این خصوص و با دعوت از کارشناسان راه حل های گذار از این بحران و بازگشت دوباره دریاچه ارومیه را به حالت پایدار بررسی کرده است. سال گذشته مجلس در طرحی دولت را موظف کرد که برای نجات دریاچه ارومیه آب را از حوضه های آبریز دیگر به این دریاچه منتقل کند.
در طی دو سال گذشته بیشتر نظرها حول محور انتقال آب از حوضه های دیگر به دریاچه ارومیه مطرح بوده است. بیشتر کارشناسان محیط زیست بر این عقیده هستند که می توان با انتقال آب از حوضه های آبریز رود های ارس و یا زاپ کوچک دریاچه ارومیه را به حالت اولیه خود بازگرداند. اما مساله اساسی در این خصوص نحوه انتتقال و مدت زمان اجرایی و هزینه اجرای این پروژه ها، خود نیز به صورت مشکلی بروز پیدا کرده است. با این حال در صورت تامین بودجه و شروع به انتقال آب از رود ارس به دریاچه ارومیه کارشناسان معتقدند که بحران زیست محیطی از دریاچه ارومیه به این حوضه های آبریز رو می کند. این جدای از آن است که مقدار آبی که میتوان از این حوزه به دریاچه ارومیه انتقال داد در طول ۵ سال شاید به حدود ۵ ملیارد متر مکعب برسد که این مقدار آب معادل یک چهارم مقدار آبی است که برای پایدار سازی وضعیت دریاچه مورد نیاز است.
غیر از انتقال آب از حوضه های دیگر، دولت در صدد است که با بارور کردن ابرها بر فراز این دریاچه از شدت بحران بکاهد. کاشناسان محیط زیست بارها اعلام کرده اند که بارور کردن ابرها نمی تواند از شدت این بحران بکاهد زیرا که با بارور کردن ابرها میزان بسیار کمی آب به این دریاچه افزوده می شود، که اگر این میزان آب را با میزان آب تبخیری از این دریاچه مقایسه کرد، این کار تنها صرف هزینه ای اضافی تلقی می شود.
پیامد های خشک شدن دریاچه ارومیهاز مجموع ۵۷۷ هزار هکتار وسعت دریاچه ارومیه تا کنون بیش از ۲۰۰ هزار هکتار آن به بیابان تبدیل شده است. سازمان ملل هشدار داده است که پیامدهای خشک شدن دریاچه ارومیه تنها دامنگیر ایران نخواهد شد، بلکه اکو سیستم بسیاری از کشورها را نزدیک آن را با خطر جدی روبرو می کند. در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه، موجی از بادهایی که حاوی نمک می باشند منطقه را فرا می گیرد و این امر موجب می شود که حوضه هایی که مورد هجوم این بادها قرار می گیرند به مرور زمان خشک و به بیابان های لم یزرع تبدیل شوند، همچنین کل کشاوری منطقه را با خطر جدی روبرو می کند.
این مسائل جدای از نابودی زیست بوم بسیاری از گونه های وحشی گیاهان و پرندگان است. همچنین بر اساس تحقیقاتی که صورت گرفته در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه میزان بیماری هایی چون سرطان، عفونت ریه، بیماری های چشمی و تولد کودکان ناقص افزایش خواهد یافت. بسیاری از کارشناسان اعلام کرده اند در صورت عدم رفع این بحران، احتمال تکرار فاجعه ای چون خشک شدن دریاچه آرال در آسیای میانه این منطقه و جمعیت ساکن در این ناحیه را تهدید می کند.
آخرین وضعیت دریاچه
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی در گفتگو با خبرگزاری های ایران اعلام کرده است، دریاچه ارومیه از نظر اکولوژیکی با کمبود ۲۰ میلیارد متر مکعبی آب مواجه است.
وی در ادامه می افزاید، دریاچه ارومیه از نظر محیط زیست چهار متر و از نظر اکولوژیکی با ۲۰ میلیارد مترمکعب کمبود آب مواجه است.
کریمی در این زمینه با اشاره به انتقال آب به دریاچه ارومیه از طریق سد ارس، می گوید در این راستا اقدامات اولیه انجام گرفته است و مسیر نهایی این انتقال مشخص و پروژه عملیاتی شده است.
وی ادامه می دهد و می افزاید در این طرح یک میلیارد مترمکعب انتقال آب از حوزه ارس به دریاچه ارومیه تعریف شده است و یک هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان نیاز اعتباری اجرای این طرح است، و با اجرای این طرح پس از تامین حق‌آب دریاچه ارومیه شاهد حل مشکل کم‌آبی شهرهای ماکو، پلدشت، قره‌ضیاالدین و سه راهی ایواوغلی خوی خواهیم بود.
بهار سال جاری با افزایش نزولات آسمانی در برهه ای این دریاچه شاهد تکثیر مجدد آرتمیا بوده و همچنین میزان غلظت و شوری آب به ۱۴۰ گرم در لیتر رسیده است. البته با شروع فصل گرما بهبود شرایط متوقف شده و باز بدون تغییری در میزان آب ورودی به آن، بر سرعت تبخیر آب از این دریاچه افزوده شده است.
با این حال کماکان و با توجه به گزارشهای منتشر شده وضعیت دریاچه ارومیه همچنان وخیم بوده و طی روزهای گذشته یک بار دیگر رنگ این دریاچه از نیلی به قرمز تغییر یافته است. مقامات مسئول کماکان از آمادگی اجرای طرح های مصوبه برای رفع این بحران سخن به میان می آورند بدونه اینکه گزارشی در خصوص میزان پیشرفت در این پروژه ها اعلام شده باشد. بسیاری از مردم منطقه بر این باور هستند که دولت و مقامات مسئول از بیم تکرار نا آرامی های یکسال گذشته سعی در آرام کردن افکار عمومی را با دادن وعده ی رفع بحران با اتخاذ تدابیر اندیشیده شده را دارند.
به قولی همان وعده سر خرمن تا نابودی دریاچه.