تعلیق نتایج همه پرسی استقلال؛ مفری برای گذار از بحران

گزارش: عمار گلی

درست یک ماه پس از برگزاری همه پرسی استقلال ، مقام های اقلیم کُردستان با چرخشی قابل پیشبینی از مواضع پیشین خود در تلاش هستند با تعلیق نتایج همه پرسی دولت مرکزی عراق را ترغیب به مذاکره کرده و از شدت تنش ها بکاهند.

حکومت اقلیم کُردستان در ساعات پایانی شامگاه روز سه شنبه ۲۴ اکتبر با انتشار بیانیه ای اعلام کرد که به منظور جلوگیری از بروز جنگ و درگیری میان نیروهای پیشمرگه و نیروهای عراقی نتایج همه پرسی را تعلیق کرد و خواستار آغاز گفتگو میان اربیل و بغداد شد.

حکومت اقلیم کُردستان در این بیانیه تصریح کرده که در "درگیری و نزاع" میان عراق و اقلیم کُردستان نه تنها منجر به پیروزی هیچ یک از طرفین نخواهند شد بلکه این کشور را با مخاطرات جدی مواجه می کند.

اقدامات و پیشنهادهای حکومت اقلیم کُردستان در حالی است که فشارهای اقتصادی و نظامی بغداد بر روی اقلیم ادامه دارد و کماکان چشم انداز روشنی از کاهش تنش ها و آغاز مذاکرات دیده نمی شود.

برگزاری همه پرسی استقلال اقلیم کُردستان تا کنون نتایج فاجعه باری را هم به حکومت اقلیم کُردستان و هم مردم مناطق مورد منازعه تحمیل کرده است. به گونه ای که تنها ظرف کمتر از ۱۰ روز بیش از ۱۷۰ هزار غیرنظامی از شهرها و روستاهای خود را به مقصد مناطق امنتر در اقلیم کُردستان ترک کرده اند.

علاوه بر این نیروهای پیشمرگه از بیش از ۴۸ شهر و ناحیه که پیشتر در جریان حمله داعش و عقبنشینی ارتش عراق به کنترل خود در آورده بودند در کمتر از ۴۸ ساعت عقب نشینی کردند.

بنابراین حکومت اقلیم کُردستان در تلاش است با کاهش تنش ها و همچنین عملیاتی کردن بخشی از خواست های بغداد از حجم فشارها و مشکلات ناشی از آن بکاهد. اما آیا تدابیر اتخاذ شده و خصوصا بیانیه شامگاه روز ۲۴ اکتبر تا کنون نتیجه ای در بر داشته است؟

بیانیه ای که نصف شب منتشر شد

انتشار بیانیه حکومت اقلیم کُردستان در ساعات پایانی شب گذشته واکنش های زیادی در کُردستان و عراق را به همراه داشته است. بسیاری پرسیده اند که دلایل تعجیل مقام های اقلیم در صدور این بیانیه در نصف شب چه بوده و چرا این بیانیه  در روز و در ساعت اداری منتشر نشده است؟

بر اساس گزارش های منتشر شده یکی از دلایل اصلی تعجیل مقام های اقلیم افزایش سطح تهدید های دولت مرکزی در مرزهای اقلیم کُردستان بوده است. دو روز پیش از تعلیق نتایج همه پرسی استقلال اقلیم کُردستان ارتش عراق، نیروهای حشد شعبی و یگان های ضد ترور عراق به سوی مناطق شمالی استان نینوا پیشروی کرده و در مواردی با نیروهای پیشمرگه درگیر شدند.



شدت درگیری ها در پست بازرسی شهر مخمور به سوی اربیل به حدی بوده که تعدادی از نیروهای عراقی در این منطقه کشته و مجروح شدند. همچنین شمار زیادی از غیرنظامیان ساکن شهرک تل اسقف در شمال موصل از بیم شدت گرفتن درگیری ها از این منطقه به مناطق امن تر گریخته اند.

با این حال بنظر می رسد هیچ یک از این تهدید ها فوریت احتمال پیشروی نیروهای عراقی به سمت شهر زاخو و گذرگاه مرزی ابراهیم را نداشته است. منابع خبری گزارش کرده اند که مقام های عراقی روز یکشنبه با تعیین مهلتی ۴۸ ساعته برای نیروهای پیشمرگه و مقام های اقلیم کُردستان خواستار عقبنشینی آنها از این مناطق شده بودند.

پیشتر نیز یکی از فرماندهان نیروهای ضد ترور عراق از آمادگی نیروهای عراقی برای پیشروی به سوی مرز ابراهیم خلیل و مناطق شمالی استان نینوا خبر داده بود. همچنین شورای امنیت اقلیم کُردستان روز یکشنبه با انتشار بیانیه ای از افزایش شمار تانک های ارتش عراق در خطوط تماس خبر داده و خواستار مداخله نهادهای بین المللی و ایالات متحده شده بود.

نوع پوشش اخبار و آرایش نیروهای عراق بی شباهت با رویدادهای کرکوک در روزهای پیش از ۱۶ اکتبر نیست. با این تفاوت که بنظر می رسد که رهبران ارشد حزب دموکرات کُردستان برخلاف اتحادیه میهنی متفق القول تصمیم گرفته اند که با کاهش تنش ها و توافق با بغداد از حمله گسترده و مشابه کرکوک به حوزه نفوذ خود در مناطق شمالی اقلیم کُردستان جلوگیری کنند.

علاوه بر این درگیری های روزهای گذشته از میزان توان دفاعی نیروهای پیشمرگه کاسته و بیم آن می رفته که در صورت آغاز درگیری ها نیروهای پیشمرگه توان لازم را برای سد و پس زدن حملات عراق را نداشته باشند.

اگرچه تا کنون بغداد و اربیل واکنشی به خبرهای منتشر شده در این رابطه نشان نداده اند با این حال به نظر می رسد تعلیق نتایج همه پرسی استقلال دست کم تا کنون از میزان تنش ها و احتمال قریب الوقوع یورش به مرز ابراهیم خلیل کاسته است.

سکوت عراق و تداوم فشارها

با گذشت ۲۴ ساعت از انتشار پیام حکومت اقلیم کُردستان مقام های بغداد و در راس آنها حیدر عبادی هنوز واکنشی به پیشنهادهای ارائه شده از خود نشان نداده و بنظر نمی رسد که بغداد با چنین شرایطی حاضر به گشودن درهای گفتگو به روی اربیل باشد.

شروط حکومت عراق پس از برگزاری همه پرسی استقلال برای آغاز گفتگوها با مقام های اقلیم کُردستان تنها شامل لغو همه پرسی و نتایج آن، واگذاری گذرگاه های مرزی و فرودگاه ها و همچنین بازگشت نیروهای عراقی به مناطق مورد منازعه، خصوصا استان کرکوک بود.

با این حال بنظر می رسد که بغداد پس از درگیری های کرکوک و عقبنشینی گسترده نیروهای پیشمرگه در استان های کرکوک، صلاح الدین، نینوا و اربیل اکنون شروط بیشتری را برای آغاز مذاکرات تعیین کرده است.



اواخر هفته گذشته سخنگوی دولت عراق ضمن ابراز آمادگی برای آغاز مذاکرات علاوه بر شروط پیشین تاکید کرده بود که باید مدیریت و فرماندهی نیروهای پیشمرگه و نیروهای امنیتی اقلیم کُردستان به بغداد واگذار شده و اقلیم کُردستان تمامیت ارضی عراق را تضمین کنند؛ شروطی که تا کنون غیر از بازگشت نیروهای نظامی و امنیتی عراق به مناطق مورد منازعه و مناطق نفتی با توسل به قوه قهریه، هیچ یک تحقق نیافته اند.

بنابراین حکومت اقلیم کُردستان در تلاش است با اقدامی پیشگیرانه برای کاهش مقطعی فشارها، مفری برای متقاعد کردن قدرت های بین المللی از جمله ایالات متحده برای مداخله در وضع موجود و فشار بیشتر بر بغداد برای آغاز مذاکرات بیابد.

تلاش بغداد برای تحمیل شرایط

ریشه مشکلات و اختلافات میان حکومت اقلیم کُردستان و بغداد به پیش از برگزاری همه پرسی استقلال و دوران زمامداری نوری المالکی باز می گردد، اختلافاتی که با آغاز صدور مستقلانه نفت و قطع بودجه توسط بغداد دوچندان شد.

مقام های کُردستان از مدتها پیش در تلاش بوده و هستند که از میزان وابستگی اقتصادی اقلیم کُردستان به بغداد کاسته و راه های جایگزینی را برای تامین بخشی از نیازهای اقتصادی خود بیابند. با توجه به وجود منابع غظیم نفت و گاز در این منطقه و همچنین بحران انرژی در جهان، دم دست ترین و کم هزینه ترین راه از نظر اربیل توسعه میادین نفتی و صدور مستقلانه نفت بود.

در همین راستا اقلیم کُردستان با سرمایه گذاری ترکیه شروع به احداث یک خط لوله موازی با خط لوله کرکوک جیحان کرد. این خط لوله در در پاییز سال ۲۰۱٣ به بهره برداری رسید و اقلیم کُردستان با توافق با آنکارا و علی رغم مخالفت های بغداد صدور نفت از این خط لوله به بند جیحان را آغاز کرد. 

دولت نوری مالکی نیز در واکنش به عدم همراهی آنکارا برای ممانعت از صدور نفت کُردستان، سهم ۱۷ درصدی اقلیم کُردستان از بودجه عراق را قطع و اقلیم را در تنگنای مالی قرار داد.

در نهایت قطع بودجه و نوسان نرخ نفت و همچنین میزان صادرات نفت، اقلیم کُردستان را با کاهش شدید درامدهای نفتی مواجه کرد و در نهایت حکومت را مجبور به درپیش گرفتن سیاست های ریاضتی و کاهش حقوق و مزایا کرد. مقام های اقلیم کُردستان حتی در طی سه سال گذشته با وجود کنترل بر بخش بزرگی از چاه های نفت کرکوک و افزایش میزان صادرات تا ۹۰۰ هزا بشکه نیز قادر به تامین بودجه اقلیم کُردستان نبوده و این وضعیت کج دار و مریض تا برگزاری همه پرسی استقلال ادامه داشت.



هم اکنون اقلیم کُردستان علاوه بر از دست دادن کنترل چاه های نفتی کرکوک خطر از دست دادن گذرگاه های مرزی نیز آن را تهدید می کند. گذرگاه هایی که در بیش از ۲۶ سال گذشته و علی رغم انتقادهای گسترده در خصوص تسلط دو حزب اتحادیه میهنی کُردستان و حزب دموکرات کُردستان بر آنها بخشی از هزینه های حکومت را تامین می کردند.

با این مقدمه در صورتی که بغداد بر شروط خود و همچنین فشارها بر اقلیم کُردستان اصرار کند، این اقلیم در آینده ای نچندان دور با مشکلات به مراتب شدید تر از سه سال گذشته دست و پنجه نرم خواهد کرد.

نچیروان بارزانی نخست وزیر اقلیم کُردستان در آخرین جلسه هیات وزیران و در همین رابطه هشدار داده که اقلیم کُردستان ماه های سختی را پیش رو دارد. خصوصا ادامه سایه سنگین بدهی ۲۸ میلیارد دلاری اقلیم کُردستان و کاهش دوسوم صادرات نفت اقلیم کُردستان بیش از پیش شرایط را برای مقام های کُرد در اربیل بغرنج می کند.

مقام های عراقی نیز با علم بر نابسامانی وضع موجود، اختلافات شدید سیاسی و کاهش شدید توان اقتصادی و نظامی اقلیم کُردستان و همچنین با بهره گیری از سکوت بازیگران بین المللی خصوصا ایالات متحده، عزم خود را جزم کرده اند تا شروط بیشتری را بر مقام های کُردستان تحمیل کرده و از اختیارات وسیع اقلیم کُردستان در زمینه های اقتصادی، سیاسی و نظامی بکاهند.

با این حال مقام های کُرد در اربیل همچنان امیدوارند ایالات متحده با نقش آفرینی خود از میزان تنش ها کاسته و بغداد را ترغیب به آغاز گفتگو با اقلیم کُردستان کند؛ امیدی که با توجه به رویدادهای پیش از برگزاری همه پرسی چشم انداز روشنی برای آن نمی توان متصور بود.