آیا مصر وارد بازی "ماوی وطن" ترکیه می شود؟

عمار گلی

یکی از مناقشات این روزها، بحران و تنش میان کشورهای حوزه مدیترانه شرقی است، بحرانی که در یک سوی آن ترکیه و حکومت تحت حمایت آن در لیبی قرار گرفته و در سوی دیگر این نزاع یونان، قبرس، مصر، اسرائیل و اروپا قرار دارند. آنچه این بحران را شعله ورتر کرد اشتباه راهبردی ترکیه در عقد قرارداد یکجانبه با دولت سراج برای تعیین مرزهای دریایی بود؛ اقدامی که ورق را در مدیترانه شرقی به زیان آنکارا برگرداند و موجب هرچه نزدیکتر شدن کشورهای این منطقه به یکدیگر و عقد قراردادهای دوجانبه میان آنها شد. همزمان کشورهای حوزه جنوب را بر آن داشت تا وارد ائتلافی سیاسی- نظامی با محوریت فرانسه شوند.

این اشتباه راهبردی و محدود شدن قدرت مانور آنکارا در منطقه، اردوغان و دولت وی را بر آن داشته تا به واسطه مصر جبهه مقابل خودر را دچار شکاف و تشتت کند. از حدود یکماه پیش ترکیه در تلاش است تا با قاهره وارد گفتگو شود و از شدت اختلافات بکاهد، کشوری که اردوغان رهبر آن را «السیسی قاتل» نامیده بود. هیات سازمان امنیت ترکیه میت، ماه گذشته به مصر رفته بود تا ببیند مصر قائل به چه معامله‌ای است. 

ترکیه برای نشان دادن حسن نیت خود در روزهای گذشته به همتایان مصری خود وعده داده بود که حاضر است مجرمان تحت تعقیب قاهره (بخوان اعضای اخوان المسلمین) را بازداشت و به مصر تحویل خواهد داد. حتی برخی خبرهای تایید نشده نیز حکایت از آن دارد که این ترکیه بوده که محل اقامت محمود عزت رهبر اخوان‌المسلمین را لو داده و موجب دستگیری وی شده است. در همین راستا و در راستای کم کردن اختلافات، ترکیه از شدت عملیات های نظامی خود علیه ژنرال حفتر کاسته و با کاستن از تنش‌ها در لیبی سراج نخست وزیر لیبی و به نوعی سفیر خود را به مصر فرستاد تا توافقی بینابینی کنند و مصر نرمش بیشتری برای عقد قراردادی دوجانبه با ترکیه در مدیترانه شرقی ازخود نشان دهد. اما پیشنهادهای ترکیه درحال حاضر جذابیت زیادی برای مصر ندارند،نخست به این دلیل که اخوان المسلمین در مصر در ضعیفترین وضعیت خود از بدو تاسیس این سازمان قرار دارد، اکثر رهبران آن یا کشته شده، یا در زندان هستند و یا در قطر و ترکیه بسر میبرند.

همزمان با تمجید رسانه های ترکیه از ابتکار اردوغان و دولت ترکیه برای بهبود روابط میان قاهره و آنکارا، بسیاری از تحلیلگران مصری با بدبینی به این مذاکرات می نگرند. عماد الدین ادیب از ستون نویسان روزنامه وطن مصر با شک برانگیز خواندن اقدامات ترکیه برای پایان دادن به سیاست های خصمانه ترکیه علیه مصر و تغییر یک شبه آن می نویسد: " چه چیزی در معادله و شرایط تغییر کرده است؟! رئیس جمهور ترکیه تغییر نکرده، رئیس جمهور مصر تغییر نکرده و مواضع ثابت [دو کشور] تغییر نکرده، مصر هنوز مخالف تروریسم تکفیری است، ترکیه هنوز با اخوان المسلمین است و متحد قطر است، مصر همچنان متحد عربستان سعودی، امارات متحده و بحرین است و ترکیه همچنان از دولت و شبه نظامیان سراج (در لیبی) پشتیبانی می کند، [درمقابل] نیز مصر هنوز از ارتش و پارلمان قانونی [لیبی] حمایت می کند، ترکیه و قطر همچنان اتیوپی را تحت فشار قرار می دهند تا پرونده آب نیل را پیچیده کند و مصر و سودان هنوز در برابر این طرح شوم مقاومت می کنند."

سیاست جدید آنکارا در قبال مصر تاکنون نتوانسته نظر مصر را جلب کند و همچنین بنظر نمی رسد راه به جایی ببرد، ورای اینکه قاهره و آنکارا رهبری دوجبهه را در مسائلی چون نفوذ در خاورمیانه و شمال و شرق آفریقا برعهده دارند، مصر با محوریت اتحادیه عرب رهبر کارزار مقابله با دخالت ترکیه و ایران در دنیای عرب و نفوذ اسلام سیاسی اخوانی/جهادی است، در مقابل ترکیه نیز حامی اخوان المسلمین است و همزمان پیش‌برنده سیاست نئوعثمانیزم و اسلام سیاسی در داخل و خارج از ترکیه با بودجه قطر است. همچنین علاوه بر اختلافات دوجانبه، مصر با یونان و قبرس بصورت جداگانه قراردادهای تعیین مرزهای دریایی در مدیترانه شرقی منعقد کرده است؛ قراردادهایی که دقیقا شامل مناطق مورد ادعایی ترکیه در حد فاصل یونان و قبرس می شود؛ قراردادهایی که خروج از آنها آسان نیست.

ترکیه از چه چیزی هراس دارد؟

سیاست‌های توسعه طلبانه اردوغان در منطقه منجر به ایجاد ائتلافی سیاسی-اقتصادی و تا حدودی نظامی علیه آنکارا شده و همین مسئله نیز توازن قوا در مدیترانه شرقی را به زیان ترکیه تغییر داده است. یکی از نمودهای عینی این تغییر توازن موضعگیری آشکار ایالات متحده به سود قبرس و یونان و همچنین لغو تحریم های تسلیحاتی واشینگتن علیه قبرس بعد از ۳۱ سال است. همزمان فرانسه به عنوان یکی از اعضای دائم شورای امنیت و همچنین یکی از قدرت های اتمی تمام قد از قبرس و یونان حمایت کرده و با بستن قراردادهای هنگفت نظامی قرار است تسلیحات استراتژیکی چون هواپیماهای رافائل را در اختیار آتن قرار دهد.

علاوه بر مصر، یونان و قبرس، اسرائیل نیز علاوه بر نزدیکی هرچه بیشتر به جبهه عربی، نسبت به سیاست‌های تهاجمی ترکیه نگران است؛ خصوصا تداوم حمایت آنکارا از حماس و جهاد اسلامی. پیوستن تل‌آویو به این سه کشور سیگنال مهمی است، چراکه کشورهای غربی و خصوصا ایالات متحده نسبت به مواضع اسرائیل حساسیت ویژه ای دارد. 

در کنار توازن قوا افول نقش ترکیه در منطقه به عنوان کشوری با موقعیتی استراتژیک نیز یکی دیگر از نگرانی های ترکیه است. عدم موفقیت آنکارا در پیشبرد سیاست‌هایش در مدیترانه شرقی اهمیت راهبردی ترکیه برای انتقال انرژی به اروپا و استفاده از این کارت در سیاست خارجی اش موقعیت ژئوپولتیکی را که آنکارا پس از جنگ جهانی دوم بدست آورده بود و از آن در راستای دیکته سیاست های منطقه ای خود به غرب سود می جست را به مخاطره انداخته است. خروج نیروهای آمریکا از پایگاه انجرلیک و استقرار مجدد آنها در یونان پیام روشنی است؛ اما بنظر میرسد که اردوغان و همپیمانان او آن را جدی تلقی نکرده اند.

همزمان اروپایی که طعم سیاست های تهاجمی آنکارا در مسئله پناهندگان را چشیده نمیخواهد در انرژی نیز به ترکیه باجی بپردازد. به همین دلیل بنظر میرسد اروپا یا دست کم کشورهای حوزه جنوب تصمیم گرفته اند بجای وابستگی به گاز روسیه از طریق خط لوله‌ای که از ترکیه عبور میکند انرژی خود را از یونان و قبرس و یا مصر و اسرائیل تامین کند. بنابراین علیرغم موضع سرد آلمان در همراهی با ماکرون و تلاش های ناموفق هایکو ماس در میانجیگری میان یونان و ترکیه، این کشورهای حوزه جنوب و خصوصا فرانسه هستند که در این مسئله تصمیم‌گیرنده اصلی هستند.

یونان و قبرس به عنوان دو کشور عضو اتحادیه اروپا نیز ابزارهای متعدد دیگری را نیز در اختیار دارند. این دو کشور به واسطه عضویت در این اتحادیه میتوانند کشورهای اروپایی خصوصا آلمان را با عدم همراهی با سیاست های یکپارچه اروپا در مسائل داخلی این اتحادیه و مسائل خارجی تحت فشار قرار دهند. به عنوان مثال قبرس با تهدید وتوی تحریم های اتحادیه اروپا علیه بلاروس دیگر اعضا را در ارتباط با برداشتن گام های عملی علیه ترکیه در مسئله مدیترانه شرقی تحت فشار گذاشته است.

نکته مهمتر که اغلب نادیده گرفته شده و به باور من هراس ترکیه بیشتر از آن ناشی میشود دوران پسا استخراج منابع گازی است. درآمدهای ناشی از گاز توازن را در منطقه به سود قبرس و یونان و حتی مصر تغییر میدهد، همین درآمدهای گازی میتواند منجر به تقویت زیرساختهای دفاعی این کشورها از طریق خرید تسلیحات استراتژیک شود.

بنابراین اگر حتی در ماه‌های آتی شاهد نرمش‌های قهرمانانه بیشتر ترکیه در مقابل مصر باشیم غافلگیر کننده نخواهد بود، مصر در آنسوی مدیترانه تهدید بالقوه‌ای نیست؛ اما یونان و قبرس چرا. حتی ترکیه بیم آن را دارد که قبرس شمالی نیز یکبار دیگر به قبرس روم‌نشین بپیوندد.

ترکیه چه ابزارهایی دارد؟

در مدیترانه شرقی ترکیه ابزارهای چندانی در اختیار ندارد، غیر از تلاش برای راضی کردن مصر. علیرغم تلاش ترکیه برای فشار بر آتن و نیکوزیا برای مذاکره، نه یونان و نه قبرس حاضر به مذاکره و قائل به ادعاهای ترکیه نیستند. ترکیه حتی با خارج کردن کشتی حفاری اوروچ رئیس از منطقه مورد مناقشه تلاش دارد تا یونان را به پای میز مذاکره بکشاند؛ با این حال موفقیت چندانی بدست نیاورده است. ترکیه به خوبی می داند که بروز جنگ به سود آنها نیست چراکه آنکارا برخلاف دهه ۲۰ قرن گذشته و یا جنگ قبرس، اینبار با یک ائتلاف مواجه است نه دو کشور. 

آنکارا بر این واقعیت نیز واقف است که تا ابد نمی تواند با ارسال کشتی‌های جنگی و کشتی اکتشافی موی دماغ یونان، قبرس و مصر شود. خروجی این سیاست چیزی جز گسترده تر شدن ائتلاف علیه آنکارا نخواهد بود، هرچه سنگ اندازی ترکیه بیشتر شود بهره برداری از منابع گازی و به تبع آن درآمدهای نشای از این میادین و انتقال آن به اروپا با تاخیر مواجه شده و به زیان کشورهای منطقه خواهد بود. بنابراین تداوم این سیاست تنش را افزایش و آن را به سمت جنگ سوق خواهد داد، چیزی که ترکیه علیرغم تبلیغات زیاد از آن حذر میکند.

سیاست فشار به آلمان نیز برای قائل کردن قبرس و آتن برای مذاکره نیز موفق نبوده و این فرانسه است که اینجا رهبریت اروپا را در سیاست خارجی در دست دارد. علاوه بر این یونان در این فقره بیشتر به فرانسه متکی است، مصر نیز که کم کم از بحران بهارن عربی خارج می شود در تلاش برای احیای وزن و نفوذ خود در منطقه است؛ نفوذی که ترکیه بخشی از آن را به واسطه بحران داخلی مصر ازان خود کرده است. 

فاکتور دیگری که میتواند تاثیر گذار باشد وضعیت اردوغان در داخل ترکیه است. اگرچه دولت اردوغان در سال های اخیر توانسته با روی آوردن به سیاست های الحاق گرایانه و ناسیونالیستی و همچنین ائتلاف با حزب راست افراطی حرکت ملی بخش بزرگی از افکار عمومی ترکیه را با خود همراه کند، اما تبعات این سیاست کم کم اقتصاد ترکیه را دستخوش تغییر و بحران کرده است. میزان ذخایر ارزی ترکیه از حدود ۱۲۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵ به حدود ۴۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است. ارزش برابری لیر ترکیه در مدت مشابه بیش از ۱۵۰ درصد  کاهش یافته است. میزان محبوبیت حزب عدالت و شخص اردوغان نیز بیش از ده درصد کاهش یافته است. بنابراین با تداوم این وضعیت وضعیت وی و حزب مطبوعش بیش از پیش متزلزل می کند.



بنابراین من بر این باور هستم که سیاست های ترکیه در مدیترانه شرقی راه به جایی نخواهد برد، حتی اگر جنگی راه بیاندازد نیز وضعیت به سود آنکارا تغییر نخواهد کرد و شکست را برای ترکیه بدنبال خواهد داشت. ترکیه اهمیت استراتژیک اش را که در دوران جنگ سرد بدست آورده بود از دست داده، سیاست‌های الحاق‌گرایانه آنکارا و مقابله با غرب در سال‌های اخیر نیز غرب را هرچه بیشتر از ترکیه دور کرده و بنظر می رسد که دوران تعامل با آنکارا به سر رسیده است. بیش از ۵۰ درصد از اقتصاد ترکیه وابسته به کشورهای اروپایی و ایالات متحده است، هشت کشور از ۱۵ شریک اصلی تجاری ترکیه کشورهای عضو اتحادیه اروپا هستند؛ به عبارتی اقتصاد ترکیه بیشتر از آنکه به روسیه و شرق وابسته باشد به غرب وابسته است. بنابراین ترکیه یا تمکین میکند و زیان زیادی نخواهد دید و یا اینکه اردوغان با همین فرمان جلو میرود و درنهایت با دادن امتیازات خرد کننده‌ای که حتی میتواند قبرس را نیز شامل شود مجبور به عقب نشینی می شود.