ظهور ترکیه به عنوان یک قدرت بین منطقه ای مستلزم نزدیک شدن به مصر است

نویسندە: مایکل تاخوم- Turkey analys
مترجم: کاوە فاتحی


در پنجم و ششم ماه می ۲۰۲۱، معاون وزیر امور خارجه ترکیه در راس هیاتی از مقامات ترکیه از قاهرە دیدن کرد تا با همتایان مصری خود مذاکرات مقدماتی را برای توافق مجدد انجام دهد. پس از مذاکرات سال ٢٠١٣ کە اولین سفر مقامات عالی رتبە ترکیە بە مصر بود، بهار سال ٢٠٢١ نقطە اوج ماموریت دیپلماتیک آنکارا در مصر بود. فراتر از اهداف کاهش انزوای ترکیه در حوزه شرق مدیترانه و حذف آن از تلاش چند ملیتی برای توسعه ذخایر انرژی دریایی منطقه، گسترش آنکارا به مصر نشان دهنده تجدید ارزیابی مجدد استراتژی بزرگ ترکیه است. آنکارا به این نتیجه رسیده است که برای تحقق چشم انداز خود مبنی بر تبدیل ترکیه به یک قدرت بین منطقه ای با دسترسی تجاری در سراسر خاورمیانه و منطقه شرق آفریقا، ترکیه باید به خصومت استراتژیک هشت ساله خود با قاهره پایان دهد. 

با رفع نگرانی های مصر در خصوص حمایت ترکیه از اخوان المسلمین، آنکارا ممکن است یک توافق موقت ژئوپلیتیک (ضمن وجود اختلاف نظر. م) با قاهره پیدا کند که آرمان ترکیه را برای ایفای نقش پیشرو در معماری تجاری نوظهور مرتبط با مدیترانه شرقی، شبه جزیره عربستان و وسیع تر از آن تسهیل کند؛ معماری تجاریی که دریای مدیترانه شرقی، شبه جزیره عربستان و منطقه وسیعی از آفریقای شرقی را به هم متصل می کند. 
 
پس زمینە: از زمان به قدرت رسیدن نخست وزیر وقت و رییس جمهور کنونی ترکیە در سال ٢٠٠٣، آنها در صدد تبدیل ترکیه به یک قدرت بین منطقه ای هستند که بدینوسیلە شرایط الگوی جدیدی از ارتباط بین اروپا، آفریقا و آسیا را تعیین کنند. ترکیه در واقع  برنامه روابط بین-منطقه ای خود را با عاملیت سیاست قدرت نرم تحت عنوان "تنش صفر با همسایگان" که بر "گفتگوی سیاسی، وابستگی درونی متقابل اقتصادی و هارمونی فرهنگی" ارتقا داد. 

"بهار عربی"  در سال ۲۰۱۱ نقطه عطفی در این سیاست بود. با گسترش ناآرامی های اجتماعی در خاورمیانه و شمال آفریقا، اردوغان حمایت از احزاب اخوان المسلمین در اولویت سیاست خود قرار داد؛ احزابی کە آشکارا به دنبال مصادره موج اعتراضات مردمی در چندین کشور عربی و هدایت اعتراضات در پی رسیدن به قدرت سیاسی بودند. حمایت شدید اردوغان از اخوان المسلمین پس از برکناری دولت کوتاه مدت اخوان المسلمین توسط ارتش مصر در سال ۲۰۱۳ و انتخاب ژنرال سابق عبدالفتاح السیسی در سال ۲۰۱۴ به عنوان رئیس جمهور مصر منجر به افزایش تنش ها میان آنکارا و قاهره شد. قاهره سفیر ترکیه را در حالی اخراج کرد که آنکارا سفیر مصر را عنصر نامطلوب اعلام کرده بود.  

ترکیه بە اعضای عالی رتبە اخوان المسمین برای ادامه فعالیت های خود از جمله فعالیت شبکه های تلویزیونی مستقر در استانبول، حق پناهدگی داد.
گسست در روابط منجر به شکاف ژئوپلیتیک گسترده ای شد. مصر فرایند توسعه همکاری های سه جانبه اقتصادی و امنیتی استراتژیک با یونان و قبرس را آغاز کرد. همزمان، قاهره و آنکارا از طرف های مخالف در جنگ داخلی لیبی حمایت کردند. کشف میدان گاز طبیعی "زهر" در ساحل مصر در سال ۲۰۱۵، کە بزرگترین کشف گاز طبیعی مدیترانه شرقی بود، منجر بە [عمیق تر شدن] شکاف بین قاهره و آنکارا شد، زیرا طرحی برای استخراج گاز مصر، قبرس و اسرائیل  و استفاده از تجهیزات مایع سازی مصر برای تولید گاز مایع در منطقه و عرضە آن بە اروپا بود.

برنامە گاز طبیعی مایع شدە کە در مصر واقع بود، ترکیه را از بازار گاز مدیترانه شرقی محروم کرد و آرزوی آنکارا برای تبدیل شدن به قطب انرژی گاز طبیعی خاورمیانه و حوزه خزر برای رساندن آن به اروپا را تضعیف کرد. سپس آنکارا بە محرومیت مستمر ترکهای قبرس شمالی از توسعه گاز طبیعی دریایی قبرس، علیرغم اینکه صاحبان قانونی و مشترک منابع طبیعی قبرس هستند، اعتراض کرد.



با افزایش هماهنگی و همکاری تنگاتنگ مصر با یونان، قبرس و اسرائیل، ترکیه در دفاع از منافع خود در مقابل جبهه مشترک، متشکل از تولیدکنندگان گاز طبیعی منطقه و یونان، بیش از پیش در تنگنا قرار گرفت.

این ائتلاف مجموعه ای از همکاری های امنیتی به هم پیوستەی درونی را ایجاد کرد که به طور فزاینده ای توسط ایتالیا، فرانسه و ایالات متحده، که هریک سرمایه گذاری اقتصادی قابل توجهی در گاز شرق مدیترانه کرده اند، مورد حمایت قرار گرفت. از آنجائیکه ترکیە جهت جلوگیری از آنچه آنکارا تلاش چند ملیتی برای مهار خود میدانست هیچ راه حل و امکان دیگری را پیش روی خود نمی دید بە دیپلماسی ملیتاریزە کردن دریایی روی آورد؛ سیاستی کە از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ در مدیترانه شرقی در دستر کار قرار گرفت.

برخلاف نتیجه مورد نظر آنکارا، این اقدامات منجر بە همکاریهای نزدیک اقتصادی و امنیتی میان  مصر، یونان، قبرس و اسرائیل شد و آنها را هرچە بیشتر بە همکاری با هم سوق داد. همکاری های چند جانبه انرژی کشورهای مخالف ترکیە در مدیترانه شرقی با افتتاح مجمع گاز دریای مدیترانه شرقی (EMGF) در سال ۲۰۲۰  رسمی شد؛ این مجمع یک سازمان بین المللی برای توسعه میادین گازی است، توسط مصر، یونان، قبرس، اسرائیل، تشکیلات خودگردان فلسطین، اردن و ایتالیا تأسیس شده است.

فرانسه متعاقباً در مارس ۲۰۲۱ به عنوان عضو در سازمان بین المللی توسعە گاز طبیعی کە دفتر مرکزی آن در قاهره واقع است پذیرفتە شد و ایالات متحدە نیز بە عنوان عضو و ناظر دائمی مورد قبول قرار گرفت اما ترکیه همچنان از دسترسی و ورود بە اوپک گازی شرق مدیترانه بازماندە و بیرون گذاشتە شدە است. 

پیامدها: دیپلماسی کشتی مسلح از طرف ترکیه در شرق مدیترانه بازتاب تغییر سیاست بزرگتری است که در سال ۲۰۱۶ آغاز شد و در آن ترکیه "دیپلماسی قهری" را برگزید، این دیپلماسی استفاده از ابزارهای قدرت سخت و توسعه پایگاه های پیشرو برای گسترش نفوذ ترکیه در خارج را در اولویت قرار می داد. 

یکی از اهداف اصلی استفاده ترکیه از قدرت سخت کاهش نفوذ منطقه ای سیسی، رئیس جمهور مصر و متحد نزدیک آن، امارات متحده عربی بود. اردوغان در این مدت بارها سیسی را به طور علنی محکوم کرده است، حتی در جریان مصاحبه طولانی خود با شبکه تلویزیون الجزیره  در سال ۲۰۱۶ او را تحت عنوان "کودتاچی" که "هزاران نفر از مردم خود را کشته است" محکوم کرد.

در آوریل ۲۰۱۶، ترکیه پایگاه نظامی طارق بن زیاد خود را در قطر گشود؛ پایگاهی که اکنون ۵۰۰۰ نیروی نظامی ترکیه در آن مستقر هستند. یک سال و نیم پس از افتتاح پایگاه قطر، ترکیە در سپتامبر ۲۰۱۷ یک مرکز آموزشی بزرگ نظامی در موگادیشو با امکانات گستردە، در کشور سومالی را افتتاح کرد.
با توجه به توانایی نظامی ترکیه برای قرار دادن توانایی های [نظامی] دریایی، هوایی و زمینی خود در پایگاه موگادیشو، آنکارا یک موقعیت نظامی بە صرفە در نزدیکی خلیج عدن، ورودی شرقی در کریدور دریای سرخ، به دست آورد.

ترکیه خطوط ارتباطی دریایی (SLOCs) را بە سبب وجود پایگاه موگادیشو  از کرانەهای خود در دریای مدیترانه و از طریق کریدور دریای سرخ تا شاخ آفریقا و از شاخ آفریقا تا قطر در خلیج فارس را گسترس داده است. این خطوط ارتباطی دریایی کە از طریق مدیترانه تا موگادیشو توسط ترکیە درست شدەاند، نقش مهمی در عملکرد همپیمانی ترکیه با قطر دارد و همچنین به گسترش نفوذ اقتصادی و سیاسی ترکیه در منطقه شرقی آفریقا کمک می کند.

دو ماه پس از ایجاد پایگاه موگادیشو، آنکارا تلاش می کرد بندر سوآکین سودان را در قلب کریدور [دریای سرخ] بە کنترل خود درآورد تا از این طریق سلطه مصر را بر دریای سرخ به چالش بکشد. در دسامبر ۲۰۱۷، اردوغان یک سفر تاریخی به سودان داشت، این اولین سفر فعال رئیس جمهور دولت ترکیه بە سودان بود، در خلال این سفر سودان موافقت کرد که بندر سوآکین خود را به مدت ۹۹ سال به ترکیه اجاره دهد. در حالی که ترکیه ظاهراً موافقت کرده بود تا این بندر دوران عثمانی را برای گردشگری بازسازی کند، وزیر امور خارجه وقت سودان فاش کرد که خارطوم به ساخت آن بندر دو منظوره "برای نگهداری کشتی های غیرنظامی و نظامی" با آنکارا موافقت کردە است، و افزود که ترکیه و سودان توافقی را امضا کرده اند که می تواند منجر به هر نوع همکاری نظامی شود".  با افزایش حضور نظامی ترکیه در لیبی و ایجاد پایگاه دریایی در سودان، مصراز لحاظ استراتژیک با این چشم انداز نامطلوب مواجه شد که در هر دو مرز شرقی و جنوبی خود با حضور قدرت سخت ترکیه روبرو شود. 

اقتدارگراترین رئیس جمهور سودان، عمر البشیر در آوریل ۲۰۱۹ پس از سی سال حکومت سقوط کرد و درپی آن یک دولت جدید با حمایت مالی سە ملیارد دلاری مصر، امارات متحدە عربی و عربستان در این کشور ظهور کرد. با این حال، تلاش ترکیه برای تأمین بندر سوآکین سودان به عنوان تأسیسات دو منظوره با برکناری عمر البشیر، بە بن بست کشیدە شد. تغییر دولت سودان نه تنها پیشرفت ترکیه در ایجاد ارتباط بین منطقه ای با شاخ آفریقا را به حاشیه راند بلکە جاه طلبی های مصر را به عنوان بازیگر اصلی ژئوپلیتیک کریدور بین منطقه ای یورو آفریقا از طریق مدیترانه شرقی تقویت کرد.  در اکتبر ۲۰۲۰، مصر و سودان  توافقنامە جدیدی مبتنی بر ارتباطات حمل و نقلی امضا کردند که ارتباطات ریلی مدرن بین مصر و سودان، و همچنین پیوند ریلی از شهر اسوان در جنوب مصر به شهر مرزی وادی حلفا در سودان را ایجاد کرد؛ شهری که در حال حاضر پایانه شمالی خط راه آهن سودان از خارطوم، پایتخت این کشور است. علاوە بر این، مصر با ارتقاء و تکمیل نهایی خطوط ریلی سودان جنوبی بین مرزهای این کشور با سودان و اوگاندا، ریاست یک کریدور ریلی را بر عهده خواهد داشت که اقتصادهای رو به رشد شرق آفریقا را به سواحل مدیترانه شرقی متصل می کند. 

با اتصال دریایی بنادر مصر به بندر بزرگ حمل و نقل دریایی یونان در جزیرە پیراوس و خدمات ریلی - باری آن که در نهایت به اتریش، جمهوری چک، آلمان و لهستان می رسد، مصر به مرکز کریدور تجاری یورو-آفریقا که تا خط استوا می رسد تبدیل می شود. همچنین در اکتبر ۲۰۲۰، سودان از رهبری امارات پیروی کرد و روابط خود را با اسرائیل عادی کرد و یک بعد استراتژیک اضافی به کریدور تجاری بخشید و نفوذ ترکیه را در پیوستگی ژئوپلیتیک شرق مدیترانه شرقی آفریقا بیشتر به حاشیه برد. مصر و عربستان سعودی ارتباطات خود را در دریای سرخ توسعە دادەاند و همین امر موجب عمیقتر شدن انزوای ترکیە شده است. ساخت شهر ''نئوم'' بە ارزش ٥٠٠ میلیارد دلار در عربستان سعودی با همکاری هر دو کشور عربستان و مصر نقطە عطفی برای روابط تازە مصر و سعودیها بە حساب می آید. 

این شهر در حال ساخت با وسعتی بیش از سی برابر بزرگتر از شهر نیویورک بە عنوان مگا-پروژه فوق پیشرفته و منطقە ویژە اقتصادی بە حساب می آید. نئوم در منطقه شمال غربی عربستان سعودی در دریای سرخ ساخته می شود و ارتباط تجاری بیشتری با مصر، اردن و احتمالاً در آینده ای نزدیک با اسرائیل ایجاد می کند.  مصر همچنین رهبری همکاریهای جدید مصر، اردن و عراق را بر عهده دارد که تأثیر قاهره را در قلب خاورمیانه عربی تا مرزهای زمینی جنوبی ترکیه افزایش می دهد. 

نتیجه گیری: مصر، که از نظر جمعیت بزرگترین کشور حوزه مدیترانه و سومین کشور بزرگ در آفریقا است، به عنوان قطب الگوی جدیدی از ارتباطات تجاری بین منطقه ای بین مدیترانه شرقی، شبه جزیره عربستان و منطقه آفریقای شرقی در حال ظهور است. به موازات این، مصر سنگ بنای جدید معماری امنیتی بین-منطقه ای را با پشتیبانی همپیمانانش، آتن، ابوظبی، ریاض و خارطوم میسازد. قدرت این روابط دفاعی در اواخر آگوست ۲۰۲۰ در هنگامەی رویارویی ترکیه و یونان برجستە شد، هنگامی که نیروی دریایی مصر و نیروی هوایی امارات مانورهای مشترکی را به ترتیب با نیروی دریایی و نیروی هوایی یونان در شرق مدیترانه شرقی انجام دادند. همبستگیهای چشمگیر با یونان، آنکارا را غافلگیر کرد و فی الفور این همبستگی با امضای "توافقنامه ابراهیم" مبنی بر عادی سازی روابط بین امارات و اسرائیل در ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۰ و سپس سودان و اسرائیل، معماری جدید شبه جزیره عربی مدیترانه شرقی و شرق آفریقا را هرچە بیشتر مستحکم کردند. 

اهداف بین-منطقه ای آنکارا که در حال حاضر به دلیل روابط خصمانە خود با مصر محدود شده است، با ضرورتی اجتناب ناپذیر روبرو شدە است کە میبایست سیاست خود را در قبال قاهرە مورد تجدید نظر جدی قرار دهد.  مقدمات و توانایی اغاز روابط دیپلماتیک آنکارا با دولت سیسی، کە در اوایل سال ۲۰۲۱ که منجر به مذاکرات سطح بالا در ماه مه ۲۰۲۱ شد، به میزان محدودیت آنکارا از حمایت فعالان اخوان المسلمین در ترکیه بستگی دارد و همچنین به عنوان نشانه ای از تعهد خود باید از دخالت در امور داخلی کشورهای عربی خودداری کنند. کاهش تنش ها با قاهره بر این اساس همچنین می تواند راه را برای آنکارا برای بهبود روابط خود با ابوظبی و ریاض باز کند. دستیابی آنکارا به یک توافق موقتی توام با اختلاف ژئوپلیتیک با مصر و شرکای عربی آن در خلیج فارس، بازدهی هنگفتی را برای ترکیه به دنبال خواهد داشت. ترکیه با ایجاد یک روش ژئوپلیتیک، می تواند همکاری تجاری با مصر، امارات متحده عربی و عربستان سعودی را پیگیری کند که ترکیه را به عنوان شریک اصلی در معماری نوظهور مرتبط با مدیترانه شرقی، شبه جزیره عربستان و منطقه شرق آفریقای وسیع تر پیوند می دهد. نزدیک شدن به مصر می تواند راهی برای افزایش قدرت اقتصادی ترکیه در منطقه باشد.