هاکوب مارتایان ارمنی – بنیانگذار زبان ترکی مدرن

Armedia
برگردان از انگلیسی: حسن قاضی
برگردان از کردی: NNSROJ

در ترکیه بسیارند کسانی که حاضر نیستند سخن از نقش ارامنه در توسعه دولت ترکیه و فرهنگ ترکی بزنند. با این حال ترک ها نمی توانند یکی از وجود یکی از آن ارامنه را منکر شوند. آن نیز "هاکوب مارتایان" بنیانگذار زبان ترکی مدرن و یا بسان ترک ها که وی را هاکوب دیل آچار می نامند. زمانی که آتا ترک تصمیم به ایجاد اصلاحات در زبان ترکی گرفت و الفبای زبان ترکی- عثمانی را از عربی به لاتین تغییر دهد، از هاکوب مارتایان خواست این مهم را انجام دهد.

گمان می رود که این انتخاب آتا ترک اتفاقی نبوده باشد. هاکوب مارتایان نماینده برجسته ملت ارمنی، در ۲۲ ماه مه ۱۸۹۵ در استانبول متولد شده است. در مدرسه آمریکایی استانبول (کالج روبرت) تحصیل کرده است. سپس در همین کالج به تدریس زبان انگلیسی مشغول شد و بعدها مدیریت آن را عهده دار شد.

زمانی که جنگ جهانی اول آغاز شد، مارتایان برای جنگ با بریتانیایی ها به جبهه سوریه اعزام شد. به دلیل تسلط مارتایان به زبان انگلیسی، اسرای انگلیسی از وی می خواستند تا به افسرهای ترک بگوید دست از خشونت علیه آنها بردارند. در مقابل افسر های ترک هاکوب را به عنوان یک خائ نزد فرمانده بردند. پیش از شنیدن درستور فرمانده، هاکوب شجاعانه گفت که خشونت تنها خصلت رژیمی سلطانی است، نه یک سیستم جمهوری که برای پیشرفت تلاش می کند. احتمال می رود که با ادامه این سخنان، فرمانده از اظهارات او خوشش آمده باشد. از این تاریخ به بعد سرنوشت مارتایان دستخوش تغییر شد. اندکی بعد مارتایان همان فرمانده را در رابطه با سیاست کلی و خصوصیات جمهوری آموزش می دهد، که بعدها اولین رئیس جمهور ترکیه شد. بله این همان مصطفی کمال بود که در سال ۱۹۲۳ مارتایان را مامور اصلاح در زبان ترکی- عثمانی کرد و الفبای آن را از عربی به لاتین تغییر دهد. برای این منظور در سال ۱۹۳۲ انجمن زبان شناسی ترکیه تاسیس شد. به دلیل اینکه در آن زمان در ترکیه زبان شناس های زیادی وجود نداشتند، کمال تصمیم گرفت که مارتایان را به این اننجمن دعوت کند. این زبان شناس ارمنی به آنکارا عزیمت کرد و به مشاور رئیس جمهور در زبان ترکی، فرهنگ و دانش مبدل شد.

در میانه سال های ۱۹۳۶ تا ۱۹۵۰، مارتایان در دانشگاه آنکارا مشغول به تدریس زبان شناسی عمومی و تاریخ زبان شناسی مشغول بود. آن زمان لقب "دیل آچاری" را به وی اعطا کرده بودند. باید خاطرنشان کرد که در سال ۱۹۳۴ مصطفی کمال فانون نام خانوادگی را امضا کرد. اولین گروهی که تصمیم گرفته شد به آنها نام خانوادگی داده شود زبان شناس ها و چهره های عمومی بودند (پیش از این تاریخ در ترکیه نام خانوادگی وجود نداشت). درست در این سال ها زبان شناسان ترک لقب "ترک آتاسی" را برای مصطفی کمال ترویج دادند، که بعدها مارتاین آن را به آتا ترک تغییر داد و تا کنون نیز مصطفی با نام آتا ترک شناخته می شود. به این دلیل که نام خانوادگی مارتایان شبیه دیگران نبود، آتا ترک نام خانوادگی "دیل آچاری" را به وی اعطا کرد، شهرتی که در زبان ترکی به معنی "زبانشناس" است.

نکته جالب اینجا است که مارتایان نه تنها موسس زبان ترکی مدرن است، بلکه سردبیر اصلی انسکلوپدیای ترکی نیز بود. لازم به ذکر است که مارتایان در کنار زبان های ارمنی و ترکی، با ۱۹ زبان دیگر از جمله یونانی، انگلیسی، اسپاینایی، لاتین، آلمانی، روسی، بلغاری و ... آشنایی داشته است. وی کتاب های بسیاری را به رشته تحریر در آورده است، از این میان کتاب "زبان، زبان ها و زبان شناسی" که در آن در خصوص زبان ارمنی، ارمنی قدیم، ارمنی سده های میانه و ارمنی مدرن صحبت می کند. شایان ذکر است که مارتایان تا سال ۱۹۳۲ در بیروت، صوفیه و شهرهای دیگر فعالیت می کرد و در رابطه با تحقیق در رابطه با ارامنه تدریس می کرد. وی مدیر اولین مدرسه ارمنی در بیروت بود. در صوفیه اقدام به انتشار دو روزنامه ارمنی به نام های "راهیورا" و "مشکاکیوت" [فرهنگ] کرد. همچنین در بیروت سردبیر هفته نامه "لویس" بود.

علی رغم سیاست ضد ارمنی مقام های ترک، مارتایان هیچگاه ریشه و اصالت خود را منکر نشد و سند نیز این داستان جالب است: یکبار در سال ۱۹۳۴، در ضیاف شامی که مصطفی کمال برای چهره های سرشناس برپا کرده بود وی پیشنهاد کرد که هریک از میهمانان به زبان ملت خود یک آواز بخواند. زمانی که نوبت به هاکوب مارتایان می رسد شماری از [مهمانان] شروع به پچ پچ کردند که او جرات نمی کند غیر از ترکی با زبان دیگری آواز بخواند. با این حال هاکوب مارتایان آوازی را سر داد که در مدح رهبر نظامی ارامنه "آندرانی" سروده شده بود. مهمانانی که دور میز [گرد آمده بودند] با شنیدن نام "آندرانیک" گیج و منگ شدند و آتاترک رو به آنان کرد و گفت " با شنیدن این آواز افراد بسیاری حاضر شدند در راه ملتشان جان خود را نثار کنند. با احترام به این آواز گوش فرا دهید. آتا ترک گفت "این حق ارامنه است که یاد قرهرمانانشان را زنده نگه دارند" گرچه در نهایت ترکها پیروز شدند.

هاکوب مارتایان (دیل آچار) در ۱۲ سپتامبر ۱۹۷۹ درگذشت و نقش بزرگی در توسعه زبان ترکی و زبان شناسی ترکی داشت.