مەحەمەد ئۆزون؛ بەرگریكاری كورد لە توركیا

هاشم ئەحمەدزادە و كریستۆن ئەلیسۆن - INDEPENDENT*
وەرگێڕانی/ نەورەس غەریب 

  مەحەمەد ئۆزون، كە یەكێكە لە سەرمەشقەكانی ڕۆمانی كوردی لە توركیا، یەكێك لە بەرهەمەكانی بە ناوی "ڕووناك وەك ئەوین و تاریك وەك مردن"  (Light as love, Dark as death) لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیی بووە جێگای مشتومڕ و گفتووگۆكردن. ئەم بەرهەمەی نووسەر تیشك دەخاتە سەر مامەڵەیەكی مەجازییانە سەبارەت بە بارودۆخی كوردەكان لە توركیا، كە لە ساڵی ۱۹۸۸ دا بڵاوكراوەتەوە و تیایدا چیرۆكی عەشقێكی قووڵی نێوان كچە گەریلایەك و فەرماندەیەكی باڵای سەربازی،  كە بەدوای رەچەڵەك و بنەچەی خۆیدا دەگەڕێت لە خۆدەگرێت.  ئەم ڕۆمانە وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی توركی(چونکە ڕۆمانەکە بە زمانی کوردیی کورمانجیی نوسراوە)، هەروەها زیاتر لە ١٠جار چاپكراوەتەوە و نزیکەی ٢٠٠٠٠دانەی لێ فرۆشراوە. 

لەگەڵ ئەوەشدا، لە ساڵی ۲۰۰۱ ئوزون لەلایەن "دادگای حوكمی ئاسایشی ئەستەنبوڵەوە" بەتۆمەتی پاڵپشتیكردنی تێرۆر و هاندانی یاخیبوان بەمەبەستی جووداخوازی و جیابوونەوە تۆمەتباركرا. ئەم تۆمەتانە بوون بە هۆی سەرڵدانی خۆپیشاندان و بەرزبوونەوەی دەنگی ناڕەزایی لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی. لە ئەنجامدا، داواكارییەك بۆ دادگاییكردن ئاڕاستەی بەرپرسە باڵاكانی توركیا كرا، داواكارییەكە لەبەرژەوەندی  ئۆزون بوو، سەرەڕای ئەوەش لەلایەن براوەكانی خەڵاتی نۆبڵ وەك (نادین گۆردیمەر، گونتیرگراس و ئێلێ ویسێڵ) و هەروەها لەلایەن ئەندامانی ڕۆیاڵ ئەكادیمی دانیمارك (Royal Academy of Denmark (  و ئەندامانی ڕۆیاڵ ئەكادیمی سووییدییەوە (the Swedish (Royal Academy داواكارییەكە واژۆ كرا. 

سەرباری ئەوەی ئۆزون لەلایەن حكوومەتی سوویدەوە پشتیوانی دەكرا، كە ئۆزۆن بۆ ماوەیەكی زۆر لە سوید ژیابوو وەک پەناهەندەی سیاسی، لەگەل ئەوەشدا، وەزیری دەرەوەی سوید، ئانا لیند (Anna Lindh)، بە ئاشكرا، سەرزەنشتی توركیای كرد لە هەمبەر گرتنەبەری هەر ڕێکارێک و جوڵاندنی هەر دۆسییەكی ناڕەوا دژی ئۆزون. تەنانەت، خودی مەحەمەد ئۆزون جەختی لەوە دەكردەوە كە ڕۆمانەكە چیرۆكی خۆشەویستیی بوەو هیچ پەیوەندییەكی بە كاری تیرۆریستیی یان جووداخوازییەوە نەبووە. 

لە بەرواری ۴ی ئازاری ۲۰۰۱ دا، لە دادگا ئامادە بوو. لەبەردەم جەماوەرانی نێودەوڵەتی و هەریەكە لە (یەشار كەمال، ئۆرهان پامووك، ئاكین بیرداڵ) و هەروەها نوێنەرانی PEN (PEN-INTERNATIONAL)دا، وتارێكی پێشكەشكرد سەبارەت بە پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و هەروەها مافی نووسینی كوردیی لە توركیا.  

سەرباری ئەوەی ئەو تۆمەتانەی درابوونە پاڵی، بەڵام  مەحەمەد ئۆزون و بڵاوكەرەوەكەی (حەسەن ئۆزتۆپارك) لەبەر بێ تاوانییان ئازاد كران. 

ئۆزون پێگەیەكی تایبەت و دیاری هەبوو لە نێو كوردانی توركیادا. ئەو یەكەم كەس بوو ڕۆمانی بە "كوردی كرمانجی"ی لە توركیا نووسی، زمانێك  كە بە درێژایی سەدەی بیستەم قەدەغە بوو لە توركیا، تەنانەت ئێستاش هیچ بوونیكی فەڕمی نییە لە سیستەمی فەڕمی پەروەردەی توركیادا، سەرباری ئەمەش، لەسەر  ئاستی گشتی تورکیا زمانی كوردی بە زمانێكی دواكەوتوو، زمانی نەخوێندەواران، شێوەزارێكی بازاڕی  و هەروەها شێوەزارێكی تێكەڵ و پێكەڵ وێنا دەکرێت، لەگەڵ چەندین ناو وناتۆرەی هاوشێوی ئەمانە. 

بەرهەمەکانی ئۆزون، كولتووری كوردییان دەوڵەمەند كردووە، دەتوانین بڵێین بەرهەمەکانی ئۆزۆن وایان كرد كە زمانی كوردی لەسەر ئاستی توركیا و جیهانیش ناو و ناوبانگێكی دیكەی هەبێت.  ئوزون لە كتێبەکانی‌دا زیاتر نووكی خامەی خستوەتە سەر بابەتەكانی وەك (خۆشەویستی، ململانێ، ناکۆکی سیاسی، نەبوونی دەوڵەت و دیموكراسی، یادگە و لە بیرچوونەوە)، هەروەها هەمیشە دووری لە نیشتیمان و خەم و ئازاری پەناهەندەیی لە سەرتاپای نووسینەكانیدا بە ئاشكرا دەردەكەوێت.  لە زۆربەی زۆری چالاكییە هزرییە كوردییەكاندا، بەرهەم و قارەمانییەتییەكانی ئۆزون زۆربەی زۆری چالاكوانە كوردەكانی، كە ژیانی خۆیان بۆ ڕزگاری نەتەوەكەیان تەرخان كردووە، سەرقاڵ كردووە و بەرهەمەكانی تەواو جێگای خۆیان كردوەتەوە لە هزر و دەروونی چالاكوانەكاندا. سەرباری ئەمانەش، بۆ ماوەی چەندین ساڵ كتێب و نووسراوەكانی ئۆزون  لە توركیا قەدەغە بوون. لە ئایاری ساڵی ۲۰۰۰دا، دادگای فەڕمی ئاسایش لە دیاربەكر، دەستی‌گرت بەسەر چوار كتێبی مەحەمەد ئۆزون دا و لە سەرجەم كتێبخانەكان قەدەغەی كرد. 

بەڵام دواتر بە هۆی فشاری نیودەوڵەتی و بەتایبەتیش بەهۆی كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانی كە لە لایەن مەحەمەد ئۆزونەوە ڕێكخرابوو، هەروەها زۆرێك لە نووسەرە سویدییەكان و ژمارەیەك چالاكوانی ڕۆشنبیر تیایدا بەشدار بوون، بڕیاری دەستبەسەرداگرتنەكە هەڵوەشێنرایەوە.   
 
ژیانی ئۆزۆن:
مەحەمەد ئۆزون، لە شارۆچكەی سیڤەرێكی سەر بە ئورفا(ڕەحا) لە كوردستانی توركیا(باکوری کوردستان)، لە ساڵی ۱۹۵۳ چاوی بە دونیا هەڵهێناوە. دوای ئەوەی خوێندنی ئامادەیی لە ناوچەكەی خۆی تەواو دەكات، ڕوو لە ئەنقەڕە دەكات بەمەبەستی درێژەدان بە خوێندن. بەڵام لە ساڵی ۱۹۷۲ دەستگیر دەكرێت و بۆ ماوەی دوو ساڵ لە زیندان ژیان دەباتەسەر. هەروەها، لە ساڵی ۱۹۷۶ دوای ئەوەی ڕۆژنامەی "ڕزگاری كوردی" بڵاوكردەوە، لەئەنجامدا بۆماوەی شەش مانگ دەخرێتە زیندانەوە و دواتر ئازاد دەبێت. دواتر لە سالی ۱۹۷۷ دا، وەك پەناهەندەی سیاسی ڕوودەکاتە وڵاتی سوید و تا ساڵی ۲۰۰۶ لەو وڵاتە مایەوە. لە وڵاتی سووید ئەندامی هەرەچالاکی کۆمەڵەی نووسەرانی سوید  (PEN club and the Swedish writers association).بووە و لەو وڵاتەدا وەک ڕێزێک بۆ کارەکانی خەڵاتی torgny) (segerstedt پێدەبەخشرێ. لەو ماوەیەدا شەش ڕۆمان و ژمارەیەك كتێبی دیكەی نووسی لەسەر ئەدەبی كوردی بە زمانەكانی "كوردی و توركی و سویدی". سەرەڕای ئەمانەش، مەحەمەد ئۆزون كەسێكی چالاك بوو وەك ڕۆژنامەنووس و سەرنووسەری ڕۆژنامە كوردییەكانی ( ڕزگاری كوردستان، "هێڤی" هیوا، هەروەها كرمانجی). لە ساڵی ۱۹۸۹ەوە تا ساڵی ۱۹۹۲، ئۆزون سەرووتاری  بۆردی ڕۆژنامەی ئازادی سویدی (  ۹۰ tal -talet den svenska litterära tidskrifter)بووە. لە ساڵی ۲۰۰۰دا، بۆ پەرلەمانی نووسەرانی نێودەوڵەتی International Parliament of Writers) ( هەڵبژێردراوە، كە ڕێكخراوێكی نێودەوڵەتییە بۆ ئازادی ڕادەربڕین و لەلایەن سەلمان ڕووشدییەوە دامەزراوە. هەروەها، لە ساڵی ٢٠٠١دا خەڵاتی ئازادی ڕادەربڕینی وەرگرت لەلایەن ڕێكخراوی نووسەرانی توركییەوە (TÜRKYAYBİR). لە ساڵی ۲۰۰۶دا، ئۆزون دووچاری نەخۆشی شێرپەنجە بوو، كە نەخۆشییەكی كووشندەیە، بۆیە ئۆزون بڕیاریدا بگەڕێتەوە بۆ نیشتیمان و لەلایەن خەڵكی دیاربەكرەوە وەكو پاڵەوانێك پێشوازییەكی شایستەی لێ كراو لە هەمان ساڵدا کۆچی دوایی کرد.

هەندێک سەرچاوەی پەیوەندیدار:
https://www.independent.co.uk/news/obituaries/mehmed-uzun-۴۰۰۵۵۱.html?amp&fbclid=IwAR۲U۰۳AQcBJGCR۵ZdcBlldBPimFGBEGgaXVGLpjkl۵zmnA_z۱bvDXu۶oDZU
https://bianet.org/biamag/education/۱۰۲۲۷۷-kurdish-writer-mehmed-uzun-has-died
https://www.idefix.com/Yazar/mehmed-uzun/s=۲۱۴۹۱۴
https://journals.sagepub.com/doi/full/۱۰.۱۱۷۷/۰۳۰۶۴۲۲۰۱۲۴۵۷۷۴۷
https://sverigesradio.se/sida/artikel.aspx?programid=۲۲۰۰&artikel=۶۸۴۷۴۷۶
https://oggito.com/icerikler/mehmed-uzun-kullerinden-dogan-dil-ve-edebiyat/۱۶۳۶
https://www.evrensel.net/haber/۳۳۴۱۲۳/mehmed-uzuna-saldiri-edebiyata-saldiridir
http://mulkiyehaber.net/karsilastirmali-edebiyat-ve-mehmed-uzun/
https://www.kva.se/en/startsida
https://pen-international.org/
https://multilingualmonth.org/۲۰۱۹/۰۳/۲۱/kurdish-literature/
http://turkyaybir.org.tr/etkinlikler/dusunce-ve-ifade-ozgurlugu-odulleri/#.XNiD--UzbIU
https://en.wikipedia.org/wiki/Torgny_Segerstedt
https://en.wikipedia.org/wiki/Mehmed_Uzun

​*تێبینی: ئەم بابەتە لە رێکەوتی ۱۶/۱۱/۲۰۰۷ بڵاو کراوەتەوە