جنبش کوردستان و تحول ساختاری در نظم بین الملل

رامین مفاخری

جنبش کوردستان به عنوان  یک جنبش سیاسی-اجتماعی فراگیر، در برگیرنده ی آرمان و تلاشهای دیرباز ملتی تقسیم شده در میان چهار دولت تمامیت خوا برای حفظ بقا و هویت خود از یکسو، و دستیابی به حق تعیین سرنوشت خویش از سوی دیگر است. آنچه این جنبش را اساساً از سایر جنبش های سیاسی و نهضت های آزادیبخش در سایر نقاط جهان متمایز می سازد نه تنها منحصر بفرد بودن در ساخت و نوع پراکندگی آن، بلکه پیچیدگی، آثار و تبعات درهم تنیده و فراگیر آن در هر دو سطح داخلی و بین المللی است. 

در میان این ویژگیهای استثنایی و درهم تنیده، یکی از عامل مهم، تاثیر همزمانِ عوامل پیچیده ی "داخلی" و "منطقه ای و بین المللی" بر شکست یا پیروزی جنبش می باشد. با این توضیح که، بیشتر مطالعات انجام گرفته تا بە امروز، بر عوامل داخلی، همچون تاثیر ایدولوژیهای سیاسی و گفتمانها، اهداف و چگونگی مبارزات نیروهای جنبش در تقابل با شکل خاصی از نظام سیاسی و سایر عواملی از این دست، تمرکز داشتەاند، به طوریکه عوامل منطقه ای و بین المللی با حساسیت کمتری مورد توجە قرار گرفتەاند. از اینرو، در این نوشتار کوتاه و البته محدود، در میان عوامل مهم و شاید اهمال شدەی خارجی، به "ساختار بین الملل" و تاثیرات احتمالی آن بر جنبش پرداخته می شود.
 
ساختار بین الملل بە شبکەای از "نحوەی چیدمان و توزیع قدرت" در نظام بین المللی (در قالب ساختار تک قطبی، دو قطبی و چند قطبی) که در "وضعیت آنارشی" (anarchy) نیز قرار دارد، اطلاق می گردد. لازم به توضیح است، در وضعیت آنارشی (با کمی تسامح شاید بتوان آن را به اقتدارگریزی تفسیر کرد)، اقتدار و حاکمیت یگانه و مشخصی در سطح بین الملل وجود ندارد تا به نظام و روابط جهانی نظم ببخشد. لذا دولتها پیوستە در تلاش و کشمکشی پایان ناپذیر برای بیشینه کردن قدرت خود از راههای گوناگون هستند.

اصولا ساختار بین الملل در سایه ی بازیگری قدرتهای بزرگ در نظام بین الملل شکل می گیرد. این بازیگران عمدەی نظام الملل، با به چالش کشیدن قدرت یکدیگر در راستای حفظ بقا، مهمترین و موثرترین عناصر در شکل دهی به ساختار بین الملل می باشند. ساختار بین الملل، نقش مهم و تاثیرگذاری بر رفتار دولت ها (به عنوان بازیگران اصلی در سطح بین الملل) دارد بە طوریکە با ایجاد تحول در آن، رفتار دولتها نیز دستخوش تغییر می شود؛ قابل ذکر است، آنچه ساختار بین الملل را دچار تحول می سازد, چگونگی تغییر در توزیع قدرت در "نظام بین الملل آنارشی" می باشد.

با مطالعه ی تحولات ساختاری صورت گرفته در نظام بین الملل و تحولات و رویدادهای تاریخی (در قالب شکستها و پیروزیها) جنبش کوردستان، می توان به تاثیرات محسوس این پدیده بر جنبش پی برد. در این خصوص،  یکی از نمونه های تاریخی، فراهم شدن امکان تشکیل جمهوری کوردستان در سال ١٩٤٦ در شرق کوردستان (روژهلات) می باشد که به مرحله ی گذار از "فروپاشی ساختار چند قطبی" و "استقرار نظام دو قطبی" (به رهبری ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی) در نظام بین الملل بر می گردد. 
 
نمونه های دیگر معاصرتر، مهیا شدن شرایط لازم برای تشکیل حکومت خودمختار در جنوب کوردستان (باشور) و نیز، از سال ٢٠١١ به بعد، تسهیل در شکل گیری شکل منحصر بفردی از خودمختاری در غرب کوردستان (روژاوا)  می باشد. که هر دوی این دستاوردها نیز در میانەی کشمکش و چالش گذار احتمالی از "نظام تک قطبی" به رهبری ایالات متحده به "نظام چند قطبی" با حضور بازیگران جدید منطقه ای و بین المللی تحقق یافته اند. حال این پرسش مطرح است که چه توجیه عقلانی در ایجاد رابطه ی میان تحول ساختاری در نظم بین الملل (تغییر و تحول در ساختار یک قطبی، دو قطبی و چند قطبی) و رویدادهای تاریخی عنوان شده در جنبش وجود دارد؟ 

به طور اجمالی، با قبول این پیش فرض که سیاست بین الملل با سیاست قدرت (power politics) مترادف است، می توان اذعان کرد که قدرت های بزرگ به دنبال دستیابی به این مهم می باشند که در رقابت با دیگر بازیگران بین الملی تا آن میزان که بتوانند بر قدرت نظامی و اقتصادی خود بیفزایند. به عبارت دیگر، دولت ها در سطح بین الملل به دنبال ایجاد توازن قدرت و رقابت برای بیشینه کردن قدرت، به هزینه ی دیگران، یا حداقل کسب اطمینان از اینکه قدرت موجود را از دست نخواهند داد، می باشند.

بنابراین بدیهی است که با افول و ظهور قدرتهای بزرگ منطقه ای و بین المللی شرایط آشوب و آنارشی حاکم تشدید شده و تا تقسیم مجدد قدرت و شکل گیری ساختار جدید بین المللی، کشمکش و چالش میان قدرت های بزرگ برای بیشینه کردن قدرت خود، یارگیری و چیره شدن بر سایر بازیگران و در نهایت تبدیل شدن به قدرت هژمون ادامه خواهد داشت. 

اینک با این توضیح کلی می توان اذعان کرد که جمهوری کوردستان (در روژهلات) در شرایطی امکان مناسبی برای اعلام وجود یافت که چالش برسر چگونگی تقسیم مجدد قدرت میان قدرتهای بزرگِ وقت (مرحله ی گذار از فروپاشی ساختارچند قطبی و تشکیل ساختار دو قطبی) در جریان بود. به ویژه آنکه در طول جنگ جهانی دوم و در زمان اشغال ایران، شوروی در راستای بیشینه ساختن قدرت خود در رقابت و تقابل با انگلیس و آمریکا، حمایت محافظه کارانه و موقتی ازجنبش شرقِ کردستان را در دستور کار خود قرار داد.

در خصوص نمونه های دیگر، در چند دهه ی اخیر، با ظهور قدرتهای جدید منطقه ای و بین المللی (چین، روسیه، اتحادیه اروپا) از یکسو و وقوع حملات یازده سپتامبر از سوی دیگر، به نوعی هم اقتدار و هژمونی بین المللی و هم امنیت ملی ایالات متحده به چالش کشیده شد. تحقق این وضعیت، آمریکا را بر آن داشت تا با حمله به افغانستان و عراق، بخشی از اعتبار جهانیِ از دست رفته خود را بازپس گیرد؛ تکاپویی که هنوز هم با هدف باز پس گیری جایگاه هژمون خود، در چارچوب حفظ ساختار تک-قطبی بین المللی، ادامه دارد.   

از اینرو، در میانەی کشمکش موجود در تحول در ساختار بین الملل، شرایطی محقق شد که با آمادگی و توان بسیج و سازماندهیِ نیروهای سیاسی-نظامی کورد در جنوب و غرب کوردستان دستاوردهای امروز محقق گردید. بدون شک از جمله عوامل دیگر داخلی در تحقق این امر وجود نظامهای استبدادی و تمامیت خوا و عدم حل مسالەی کورد به شکلی مسالمت آمیز و دموکراتیک می باشد. ازاینرو، تحول در ساختار بین الملل در کنار تحقق شرایط دیگر منطقەای، این امکان را برای بخشی از نیروهای متحد و سازماندهی شدەی جنبش فراهم آورد که با تضعیف و تغییر نظامهای تمامیت خوا به بخش قابل توجه ای از مطالبات سیاسی-فرهنگی خود دست یابند.