یارسان، تمدن کُرد، سهم کُردها از مدنیت بشر و مدرنیته‌ی کُرد

پیش سخن:
بی‌گمان بخشهای "یارسان"، "تمدن کُرد"، "سهم کُرد از مدنیت بشر" و " مدرنیته‌ی کُرد" آمده در تیتر برای عمده خوانندگان واژه‌ها و عباراتی بی‌پیام بیش نیستند. و به یقین، تبدیل آنها به ظرفهای منظور حامل پیامهای قابل درک و وزین کار آسانی نیست. چون دیوارهای تصورات و تصویرات نادرست و خرافه‌آمیز معمول پیرامون یارسان ضخیم‌تر از آنند که بتوان با یک یا دو نوشتار به آسانی در آنها رسوخ نمود. دیوارهای ذهنی ساخته از اطلاعات اشتباه توام با پیش‌فرضها و پیش‌داوریها، در میان مردمانی که تجدید رویکرد و تجدد افکار نزد آنها عادی و عادت نیستند. وظیفه‌ی اصلی نوشتار پیش‌رو و یادداشتهای متعاقب واکاوی و شفاف‌سازی پیرامون معنا و مفهوم مقولات مزبور در راستای فراهم‌سازی سازوکار فکری جهت رفع موانع و فروریزی دیوارهای ساختگی بر سر راه آشنایی کُرد با تمدن خویش، "آیین کُردان" است. 

(توضیح: من تاکنون "یارسان" یا "تمدن یارسان" را معادل "تمدن کُرد" بکار میبردم. از این پس بخاطر ممانعت از بی‌نظمی در استفاده از واژگان کلیدی، "آیین کُردان" را معادل "تمدن کُرد" بکار میبرم و پایین‌تر گستره‌ی منظوری کاربرد واژه "یارسان" را مشخص مینمایم.)

جهانبینی جامع و سترگ تمدن کُرد پاسخهای شفاف و برازنده‌ی الگوبرداری به پرسشهای بنیادین مرتبط با انسان‌سازی و جامعه‌سازی دارد. جهان چگونه پیدایش یافت؟ انسان چیست؟ دانایی چیست؟ فلسفه چیست؟ جامعه رنگارنگ دارای اندام‌واره‌ی ارگانیک، انسان‌محور و سالم چگونه ایجاد میگردد؟ آزادی، عدالت، منطق، اخلاق و ... چه تعاریفی دارند؟ اینها در کدام بستر فکری و متن اجتماعی پیوندی معنادار و ارزش‌زا می‌یابند؟ دانایی (عقل و منطق)، اخلاق‌مداری، قانون‌مداری در چه حالتی درجامعه مکمل و متمم یکدیگر میشوند و در رفتار تجلی می‌یابند؟ جایگاه و نقش انسان تحت چه شرایطی در جامعه و نظام سیاسی سازنده هستند؟ در چه شرایطی تعادل مناسب همزیستی مسالمت‌آمیز در بین شهروندان، جمع‌ها و جامعه ایجاد میگردند؟ جامعه چگونه قدرت جمعی (ملی) خود را در همت‌جمی تجلی میدهد؟ شرایط، مکانیسم‌ها و فرایندهای همگرایی، همگامی و همبستگی در راستای ایجاد جام جم کُردستان‌نما (دیوانه گه‌وره) کدامند؟ چرا برقراری عدالت بدون برابری و برابری بدون عدالت میسر نیست؟ رابطه بین حق و مسئولیت و مسئولیت و آزادی چیست؟ چرا متناسب کردن نیاز، وسیله و هدف مبارزات نه‌ته‌وه‌ی لازمه‌ی سازندگی و رمز موفقیت می‌باشد؟ و  ...؟
درک و فهم و هضم پاسخها، ما را به این واقعیت میرساند که شناخت درست "تمدن کُرد" (آیین کُردان) برای جامعه‌ی کُرد یک ضرورت تاریخی بوده و از سرگیری شاهکارهای سترگ فیلسوفان کُرد (پیرها) امری حیاتی می‌باشد.

مدرنیته‌:
مدرنیته (modernity)، دوران مدرن یا دوران نوین به مقطع تاریخی بین سده‌های چهاردهم و بزعم عده‌ای پانزدهم تا بیستم در غرب اطلاق میشود. این مقطع به دورانهای متمایزی تقسیم میشوند که پرداختن بدانها مد نظر نیست. تا آنجائیکه اطلاعات نگارنده اجازه میدهد تعریف کاملی از مدرنیته ارائه نشده است. و در منابع مختلف مجموعه‌ای ویژگی‌های گوناگون جهت فهم مدرنیته مورد توجه قرار دارند. من برخی ویژگی‌ها این مقطع تاریخی که میتوانند با موارد مشابه در تمدن کُرد قابل برآورد باشند، برجسته می‌نمایم. 

1. اومانیسم: در متون فارسی معادل‌های پرشماری منجمله انسان‌محوری و انسان‌مداری برای آن استفاده میگردد. در این دوران انسان جای خدا را میگیرد و انسان‌محوری در برابر خدامحوری مطرح میگردد.

2. خردگرایی یا عقلانیت: در آثار یارسانی واژه دانایی معادل خرد و عقل استفاده میشود. در این نگرش به جهان، بشر بر عقل خود متکی است و نیازی به وحی، شهود و در کل معنویت دینی ندارد.

اجماع نظر وسیعی در میان اندیشمندان وجود دارد که تمرکز بر 1. توانایی و قدرت عقل انسان و 2. حقوق و کرامت انسان از نکات کانونی ویژگی‌های مدرنیته هستند. علاوه براین دو مورد بنیادین که اساس تحولات فکری، اجتماعی و سیاسی انقلابی و مستمر در غرب شدند، ویژگی‌های زیرین که بخشا به مدرنیته‌ی فلسفی و مدرنیته‌ی سیاسی عنوان‌گذاری میشوند، هم مورد توجه می‌باشند.

1. سامان‌یافتگی در قالب دولت – ملت، 2. اندیشه دموکراسی یا مردم‌سالاری، 3. مساله حقوق بشر، 4. مفاهیم عدالت و آزادی با تاکید بر آزادیهای فردی، 5. رهیافت سکولاریسم یا جدایی دین از دولت و نظام آموزش و پرورش، 6. ایدئولوژی‌های لیبرالیسم، سوسیالیسم، ناسیونالیسم و ...، 7.  مدرنیته‌ی علمی و تکنولوژیک منجمله انقلاب صنعتی و شکوفایی و پیشرفت علوم مختلف از آن میان اقتصاد در زمره‌ی ویژگیهای دیگر مدرنیته محسوب هستند که خارج از مباحث مورد نظر قرار میگیرند. 

در نظر است که در یادداشتهای مرتبط به برآورد موارد فوق با مصادیق‌شان در مدرنیته‌ی کُرد پرداخته شود. در واقع فیلسوفان کُرد مبتکر و تکامل‌دهنده یک ساختار اجتماعی برای ایجاد یک جامعه فاقد طبقه جهت جایگزین‌سازی نظام ارباب و رعیتی شده بودند. بنابه آثار مرتبط، در صورت برقراری نظام دلخواه در کُردستان، اورامانات به قلب تحولات و انقلابات جهان مبدل میگشت. در نظر بود که نظام اجتماعی مربوطه کلیه‌ی جوامع و مراکز قدرت آن روزگار منجمله روم و شام و بغداد را دستخوش تحول و دگرگونی بنیادین نماید.

مفهوم یارسان:
در متون مرتبط تعریف‌های واژه‌ی یارسان از ترکیب معانی دو جز یار و سان بدست می‌آیند. تعریف‌های مربوطه هم متاثر از دیدگاه دین‌پنداری است. دیدگاهی که به بنیانگذاری دینی در قرن هفتم هجری و توسط شخصی بنام سلطان سهاک قائل است. معمولا معادل‌های دوست، هودار، پیرو و ... برای «یار» و خدا، سلطان، حق، حقیقت و ... برای «سان» ارائه میشوند. بنابراینها، رویهمرفته یارسان "یار یا پیرو سلطان سهاک"، "پیرو حق"، "پیرو حقیقت" و ... معنا میشود. همچنین برخی نویسندگان یارسان را معادل عنوان "اهل حق" دانسته‌اند.

من قبلا در یادداشتهای گوناگونی در سست‌بنیاد بودن این معانی استدلال نموده‌ام. چونکه فعالیتها و تلاشهای فیلسوفان کُرد (پیرها) در سده‌های هشتم هجری و پیشتر بهیچوجه دینی نبوده‌اند. و متاثر از تشابه لغوی یارسان با نامهای کُردسان، دارسان، گولسان، لرسان و ... معتقد بودم که یارسان بر جغرافیای فعالیت یاران و یا زیستگاه آنها دلالت میکند. چندی پیش متوجه شدم که نظر به کل واقعیت‌های جهانبینی تمدن کُرد، این معنا کاملا بامسما نیست. در این معنا و مفهوم، مضمون و محتوای افکار و جهانبینی یاران نادیده گرفته میشوند. چون یارها در راستای پیش‌برد برنامه‌ها و حصول اهداف اجتماعی و سیاسی معین و متعارفی «یاری» (تعاون و تعامل همه جانبه) میکرده‌اند.

آنهای که دست‌اندار فعالیت بودند غلامان (غلام= پیشمرگ یا گریلا) خوانده میشدند. غلامان واجد شرایط گزینش در جم (شورای) راهبری یا مدیریت (کابینه شاه و وزیران) «یاران» میگفتند. معادل مردم یک جغرافیای سیاسی یا ملت واژه «میردان» (مێردان) اطلاق میشد. این دو مصداق دولت و ملت در زبان امروزی هستند. پیرها (فیلسوفان کُرد) رویکرد نظام‌مند و قانون‌مند سیاست‌ورزی خود را «راگه حساوی» می‌نامیدند. به بیان دیگر، "شکلی از "سازمان سیاسی جامعه" که مورد نظر فیلسوفان کُرد بود و در آن یاران برگزیده (انتخاب توافقی) میردان هستند «راگه حساوی» نام دارد. راگه حساوی در تشابه با نظام دموکراسی به اقتضای نیاز، زمان و موقعیت قابل بازنگری و تجدید است. هدف این "نظام باز" تلاش مستمر جهت ایجاد جامعه‌ی از همه لحاظ برابر، منجمله یکسانی اقتصادی برای کلیه اعضا و اجزا جامعه می‌باشد. جامعه‌ای دارای اندام‌واره‌ای ارگانیک با مصالح و منافع مشترک برای همه (آحاد و اجتماعات) و در تشابه با خانوده توسط کاکه‌ها (یاران مرد) و داده‌ها (یاران زن) مدیریت میشود. نوع نظام حاکم در جامعه‌ی یارسان پیروپادشاهی، « راهبری یا مدیریت شورایی» و شکل آن «راگه حساوی» است.

این زاویه نگاه به جهان فکری و جهانبینی فلسفی فیلسوفان کُرد منتج به یک نتیجه‌گیری بسیار مهم پیرامون معنا و مفهوم «یارسان» میشود. در این نگاه، «یارسان» در تشابه با ترکیب یونانی دموس (خلق یا مردم) باضافه‌ی کراتوس (حاکمیت، قدرت) که دموکراسی از آنها مشتق شده، معنای یارسالاری بخود میگیرد. از آنجائیکه در جهانبینی فیلسوفان کُرد مدیریت جای حاکمیت قرار دارد بنابراین «یارمدیریتی» مفهومی واقعی‌تری برای «یارسان» است. جامعه‌ی یارسان جامعه‌ای است که «شهروند» «یار» است و یار در تمام معنا و از همه لحاظ در اداره‌ی امور مشترک جامعه مشارکت آگاهانه و فعالانه دارد.

بنابراینها، واژه‌ی یارسان در ادبیات نگارنده از این پس به مفهوم "یارسالاری" به کار میرود. همینطور واژه‌های یارسانی، یارسان‌طلب و یارسان‌خواه بر کوشندگان و خواستاران برقراری جامعه یارسان مطابق جهانبینی تمدن کُردان اطلاق میگردند. و مفهومهای یارسان‌خواهی و یارسان‌طلبی بر رویکرد و آرمان دلالت دارند. مطابق این دلائل جامعه‌ی یارسان وجود واقعی ندارد و صفت "یارسانی" موصوف بستر اجتماعی نیست.

(توضیح: یادداشت پیش‌رو حکم مقدمه‌ی یک سری نوشته‌ها جهت شناساندن تمدن کُرد (آیین کُردان) را دارد. در نوشتار بعدی "مدرنیته 1" به دیدگاهی جهانبینی تمدن کُرد پیرامون پیدایش جهان، انسان و دانایی پرداخته میشود. و در یادداشتهای بعد از آن به استقلال جهانبینی فکری و فلسفی کُردها در مقایسه با دیگر جوامع برای نمونه یونانی‌ها، هندی‌ها و چینی‌ها در دوران باستان و جوامع مسلمان پس از استقرار امپراطوری قبیله‌ی قبیله قریش پرداخته میشود.)

امید است که خوانندگان گرامی بویژه نخبگان و بخصوص اندیشمندان محترم با نظرات انتقادی، اصلاحی و تکمیلی خودشان در پختگی نگارنده و غنای مباحث کوشا باشند. 

جهت دسترسی به مطالب بیشتر کلیک کنید