تبارشناسی واژە آذربایجان

زکریا قادری

مقدمه
حوزه جغرافیایی که امروزه به نام آذربایجان مشهور است، مورخین رومی و یونانی بیشتر مادکوچک می نامیدند. فقط از زمان اسکندر به بعد، به مناسبت اسم والی آن، آتروپات یا آتروپاتن نام گرفت. در زمان ساسانیان آذرپاتکان، بعد شد آذربایجان (پیرنیا،۱۳۹۰:۲۶۲۴). واژۀ آذربایجان/آتروپاتکان، به هیچ وجه بار نژادی، قومی و زبانی نداشته و صرفاً ریشه گرفته از اسم والی آن  حوزه جغرافیایی، آتروپات دارد و تا قرن ۵ هجری/۱۱م، که هجوم سیل آسای ترکان، به مادکوچک آغاز گشت، ساکنان آن، همان بومیان باستانی ماد و گوتی بوده اند، ترک ها/آذری ها، بعد از قرن ۵ هجری، چون مهمانان ناخوانده به مادکوچک، مهاجرت/یورش کرده اند و تاریخ ماقبل آن، متعلق به ساکنان اصلی آن ،کردها است، نه ترک یا آذری. چون صاحب نظران هردو مکتب؛ آریایی(مینورسکی)و بومی(ژ.مار)، اتفاق نظر دارند که کردها، اعقاب مادها و مادها، اجداد اصلی کُردها هستند(نیکیتین، ۱۳۷۷: ۵۵ ). «پیدایش لهجه شمال غربی ایران، بدون شرکت عامل مادی نبوده و بسط و توسعه کُردها، فقط از سرزمین مادکوچک که همان آتروپاتکان یا آذربایجان امروزی است، صورت گرفته است» (مینورکسی، درنیکیتین،همان، ۴۷). همچنین، زبان آذری، شاخه ای از زبان ترکی است که با یورش ترکان، به زبان بومیان قالب گشت. به فرض مثال هم اگر فرضیه کسروی، دال بر اینکه زبان آذری نه ترکی بلکه ایرانی است و سابقه ای دیرینتر دارد، درست باشد، همانند تحمیل زبان ترکی به منطقه، قرن ها قبل توسط ایرانیان/پارس ها قالب گردیده است و ربطی به زبان بومی مادها/کُردها، ساکنان اصلی آن ندارد که در ادامه به آن می پردازیم.

واژۀ آذربایجان
در مورد وجه تسمیه این سرزمین، آذربایجان، نظریات گوناگونی وجود دارد؛ برخی از مورخان،  پیدایش این نام را با آتش و آتشکده در این سرزمین مرتبط می دانند. برای مثال طبری می نویسد: «آتش خانه های عجم آن جا بودی و عجم آتش را آذر خوانند به زبان پهلوی، از بهر آن آذربایگان خوانند که در اصل آتش های عجم آن جا داشتندی و پرستیدندی»(تاریخ نامه طبری ج ۱ ص ۵۲۹). یاقوت حموی نیز در البلدان می نویسد:«آذر در پهلوی آتش و بایگن به معنی نگهبان است چون در آنجا اتشکده بسیار بوده چنین نامیده شده است».(معجم البلدان ص ۱۵۹) یعنی نگهبان آتش. اعتماد السلطنه نیز نظر یاقوت را تاکید کرده است(رئیس نیا،۱۳۶۰، ۹۱). شارل لبوی فرانسوی:«پرستش این عنصر-اتش- که معبود بزرگ ایران بود، در هیچ جا به اندازه آذربایجان باستانی (آتروپات)، بر جایتر نبود. همین هم هست که به این سرزمین، نام آذربایجان داده است آذر در زبان ایرانیان به معنی آتش است». ویلیامز جکسن امریکایی نیز، ریشه نام آذربایجان از آذر و، آتش پرستی را تایید کرده است و « وجود تپه ها در آذربایجان را، متعلق به دوران آتش پرستی زرتشتیان دانسته که بر اثر تراکم خاکسترهای اتشکده ها بوجود آمده است»(جکسن در رئیس نیا، ۹۲). پورداود اگر چه  نظریه یاقوت را رد می کند، وجود نام آذر در آذربایجان را می پذیرد. بارتولومه، بوگولیوبوف و....نیز، نام آذربایجان را ساخته شده از آذر خدای آتش اوستا می دانند(رئیس نیا،همان،۹۰به بعد). اینکه آتشکده ها متعلق به چه فرهنگی است، بومی یا تحمیلی، در ادامه به آن می پردازیم.

اما اکثریت مورخان، ریشه نام آذربایجان را، نه در وجود آتشکده در آنجا، بلکه از نام شخصی آتروپات، حاکم مادکوچک، می دانند. اولین کسی که در خصوص نامیده شدن مادکوچک، به ماد آتروپان یا اتورپاتکان که، شکل اولیه ی نام آذربایجان است روایت بسیار روشنی دارد، «استرابون»جغرافیدان یونانی است که، یک قرن ق.م، در آماسیه آسیای صغیر سکنی داشت. وی می نویسد «چون دوران پادشاهی هخامنشیان به پایان آمد و اسکندر مقدونی بر ایران دست یافت، سرداری به نام آتورپات برخاسته، آن سرزمین را که بخشی از خاک مادان و به نام مادکوچک معروف بوده، از فتادن به دست یونانیان نگه داشت و آن سرزمین به نام او «آتورپاتگان»خوانده شد.»(استرابون به نقل ازقلی زاده،۱۳۸۷، ۳۴).علی اف نویسنده آذری نیز تایید کرده: «مادها به دو وبخش جداگانه تقسیم می شد: یک بخش را ماد بزرگ تا اصفهان و ری می نامند و بخش دوم را ماد آتروپاتکان، که نام خود را از رهبر نظامی خود آتروپات گرفت»(علی اف،۱۳۸۹، ۱۰۵).«ولادیمیروویچ بارتولد» نیز، در مورد پیدایش نام آذربایجان می نویسد «آذربایجان کنونی تا زمان اسکندر مقدونی  جزو سرزمین ایرانی ماد بود و حکومت جداگانه ای نداشت در جریان پیکار گوگمل(۳۳۱ ق.م) ساتراپ سراسر ماد شخصی به نام آتروپات بود. پس از اسکندر اتروپات همچنان فرمانروا بود. پس منطقه ی تحت فرمانش به صورت موروثی درآمد. بخشی از این منطقه که «ماد کوچک» نامیده می شد به نام اتورپاتنا-آتروپاتن-شناخته می شد که ارمنیان آن را آترپاتکان می نامیدند. نام آذربایجان از این جا پدید آمد. تلاش برای توضیح دیگری پیرامون این نام، فاقد هرگونه پایه و اساس است»(بارتولد،۱۳۷۵، ۱۶۲). «زکی ولیدی طوغان» محقق اهل ترکیه نیز با استناد به نوشته «استرابون» ذیل ماده ی «نام آذربایجان و حدود تاریخی آن» در «دایره المعارف اسلام»«(پیدایش) نام آذربایجان  با اسکندر بزرگ گره خورده است. آن نام از نام یکی از سرداران سلاله ی کیانی –ایرانی- به نام آتروپات در سال ۳۲۸ ق م، از طرف اسکندر، ولایت سرزمین ماد را اداره می کرد، مشتق شده است»(طوغان،۱۹۷۰، ۹۳).

استدلال آتروپات ها،-کسانی که ریشه آن را نه آذر و آتش بلکه آتروپات حاکم می دانند- به همان استدلال آذری ها، –کسانی که ریشه آذربایجان را در آذر یعنی آتش می جویند- بر می گردد. پورداود، آتروپات را ایزد آتش معنی می کند. آتروپات برگمارده هخامنشیان، بر مادکوچک بوده است برگمارده ای که از آتشکده ها نگهبانی کند و این نام، نام شخصی نیست، بلکه لقب ایرانی اوست، به معنی نگهبانی از آتشکده های مادکوچک. بنابراین، ریشه آتروپات هم به آذربایگان بر می گردد. به این معنی که، واژه ی آذربایجان/آذربایگان، ریشه در نام حاکم آن آتروپاتکان و آتروپاتکان، حاکم تحمیلی از طرف ایرانیان، برای دایر و حفاظت از آتشکده های تحمیلی دین زرتشت، بر مادها و میترا بوده است. در هر دو صورت نظریه بعضی مورخان-کسروی، پورداوود، استرابون و علی اوف.....-که آذربایجان  ریشه در نام آتروپات حاکم مادکوچک دارد، بی ربط به نظریه  نگهبان آتش در استدلال دیگر مورخان-  – طبری ،حموی و جکسن و..- نیست. بلکه هردو از یک واقعیت ریشه می گیرند.آتروپات حاکم منصوبی مادکوچک، از طرف هخامنشیان، برای حفظ امنیت و ترویج مذهب زرتشتی، و نگهبانی از اتشکده های تحمیلی دکترین زرتشت در مادکوچک، منصوب شده است. نام خود آتروپات ریشه در نگهبان آتش دارد و احتمالاً لقب اوست. نام آذربایجان نیز از آتروپات، لاجرم آذربایجان ریشه در نام آتروپات به معنی نگهبان آتش دارد. که همان نگهبانی فرهنگ و دین تحمیلی ایرانی/زرتشتی، بر ماد/میترایی، توسط قدرت سیاسی هخامنشیان است. یعنی خاندان آتروپات، منصوب شده از طرف پارس ها، برای نابودی و هضم فرهنگ و هویت مادها، و تحمیل فرهنگ و دین پارس ها با قدرت سیاسی/اداری داشته است و چون شخص منصوب، حاملِ تحمیل فرهنگ آتش پرستی زرتشت بر مادها بوده و از آتشکده های تحمیلی پارسها حمایت کرده است، به آتروپات، یعنی نگهبان آتش، مشهور گشته است. همان طور که امروز پارسها با انحصار قدرت سیاسی و تحمیل استانداران و فرمانداران، و قدرت اداری/آموزشی، سعی در نابودی فرهنگ و زبان کردی، و تحمیل فرهنگ و زبان فارسی دارند. 

بنابراین آذربایجان ریشه در نام آتروپات، به معنی نگهبان آتش، سردار مادکوچک دارد: همان گونه که کشور ازبکستان نام سرزمین خود را از نام «ازبک»، امپراتوری عثمانی از عثمان و کلمبیا از نام کلمبو...گرفته است(قلی زاده،۱۳۸۷، ۳۵).که در آثار مولفان یونانی به صورت آتروپاتنه، شکل پارسی میانه آن: آتروپاتکان و...سریانی آن: ادوبایگان، ارمنی کهن: اتراپاتکان،گرجی: آذربادگان و در نوشته های عربی به پیروی از متون سریانی، به نام های آذرباذکان و آذربیجان و آذربایقان و...آمده است.(قلی زاده،همان، ۳۶-۳۷).

در هر دو نظریه ریشه نام آذربایجان یا ریشه در آذر(آتش)و بایگن(نهگبان)، به معنی نگهبان آتش است یا ریشه درنام شخصی آتروپات، حاکم مادکوچک، که بعد به اسم خود و خاندانش به آتروپاتکان و بعد آذربایجان مشهور شد. هیچ معنای نژادی/قومی و زبانی در نام گذاری مادکوچک به آذربایجان بعدی دخیل نبوده است. بنابراین، وجود نام آذربایجان/آتروپاتکان در باستان، به معنی وجود ملت یا زبانی به نام آذری یا ترک، در آنجا نیست. اسم آذربایجان که ریشه در آتروپات یا آذر دارد، در هردو معنی ریشه ای اشرافی/تحمیلی است که، سخت بتوان  بین اسم آن، با فرهنگ بومی و توده ساکنان آن حیطه، رابطه ای برقرار کرد. تغییر واژه از مادکوچک به اتروپاتکان، به معنی تغییر هویتی و انسانی آن نبوده است بلکه فقط تغییرنامی از بالا با قدرت سیاسی بوده است. اگر ریشۀ این مفهوم را در واژۀ آذر به معنی آتش و بایگن به معنی نگهبان آتش بجوییم، آتش پرستی در مادکوچک رواجی نداشته است آتش و آتش پرستی نتیجه تحمیل دین زرتشت است و آیینی است از شرق ایران. مادی ها به دلیل پایبندی به آیین مهر، نه تنها زرتشت را از ماد بیرون راندند بلکه در آیین زرتشت به اژی دهاک،اهریمن و...ملقب گشتند. «ضحاک ماردوش و اژدهای سه سر و شش پوزه و.... مضامین اوستا سرشار از داستان های نبردهای ایرانیان با مادها بوده است(علی اف،۱۳۸۸،۱۷۲). امپراطوری هخامنشی نیز با دکترین دین زرتشتی، سعی در نابودی آیین مهر و فرهنگ مادها داشت. «تسامح داریوش مغایر با آیین زرتشت، بی برو برگرد، ممنوع بود این نکته برای اناهیتا و میترا صادق بود علیه  اینها بخصوص میترا داریوش سرسختانه اقدام کرد هم قربانی خونین را منع کرد هم نوشیدن هوم سکر اور را. جالب است در سرتاسر ایران حتی یک معبد میترایی وجود ندار ظاهراً داریوش همه معابد میترایی را ویران کرده است(هینتس، ۱۳۸۶: ۳۷۱). بنابراین، بزرگترین اتشکده ها و بهترین مغان را به منطقه ماد فرستاده، تا دکترین دین زرتشتی را به منطقه تحمیل کنند و بعد از فروپاشی ماد بزرگ و تسخیر زبانی/آیینی آن، روی مادکوچک تمرکز شد و خاندآن های اشرافی ایرانی به همراه مغان به آن جا نقل مکان کردند. همان طور که امروز با حسینیه ها و سپاه و بسیج، بیشترین فعالیت را در مناطق مرزی کردستان برای قالب کردن ایدئولوژی حاکم دارد. 

پس نام آذربایجان حتی اگر ریشه در مفهوم آذر ایرانی داشته باشد، نامی برساخته وتحمیلی از طرف ایران است و حتی اگر بتوان رگه های از زبان ایرانی/آذری که، برخی از محققان(کسروی) بدان اشاره کرده اند در گذشته خیلی دورتر از مهاجرت ترکان، بدان جا یافت، این زبان زبانی مادی نبوده است بلکه تحمیل اشرافیت ایرانی و زبانی صرفاً روکش و مختص به طبقه حاکمه ایرانی بوده است، نه توده مادی/کُردی مادکوچک. متاسفانه چون صاحبان قلم و آثار، نه توده کشاورز و ساکنان بومی آن جا، بلکه اشرافیت تحمیلی خارجی/ایرانی بود، آثاری را شاید در ارتباط با زبان آذری /ایرانی نیز کشف شود که به معنی بومی بودن زبان آذری/ایرانی-کسروی-نمی باشد بلکه همان طور که زبان ترکی در قرن ۵ه/۱۱م، با هجوم توده های ترک تحمیل شد در قرون قبل از آن نیز ، در صورت پذیرش  فرضیه کسروی-  دال بر ایرانی بودن و قدیمی بودن آذری بپذیریم-زبان آذری از طرف ایرانیت به وسیله حکومت تحمیل شده است، که قطعاً با زبان بومی/مادی آن جا تفاوت داشته است. همان طور که کسروی  زبان ترکی را زبان تحمیل شده بر بومیان آذربایجان می داند، زبان آذری نیز –البته اگر همچین زبانی مستقل از ترکی وجود داشته باشد- زبانی تحمیل شده از ایرانیان بر بومیان آن جا بوده است. 

ایرانیان(پارسها) برای دفاع از مرزهای خود، ابتدا در دوره هخامنشیان  و سپس ساسانیان به این ناحیه رسوخ کردند. «خاطره استحکامات آن ناحیه یعنی دربند،- ارمنی جور ،عربی باب-و بسیاری دروازه های آن با نام شاهان ساسانی کاوات-قباد ۴۸۸-۵۳۱- و انوشیروان همراه است امیرنشینهای دست نشانده، سازمان می دادند و اصطلاح طبرسران، شاه خرسان و...اشاره به طبقه اول این دست نشاندگان بومی است و بعضی اسامی طایفه ای، ماخوذ از نام طوایف اصلی ان نواحی نیست بلکه برگرفته از نام اشرافیت بیگانه ای –ایرانی قادری-است، که در راس بودند»(مینورسکی، ۱۳۸۷، ۲۰-۲۱).در زمان ساسانیان حدوداً سی هزار از خاندان مهرانیان از پارس را به منطقه آذربایجان و اران کوچاندند(همان: ۳۲). بنابراین، همانند هجوم ترکان به آن جا، ایرانیان/پارسیان نیز قرنها قبل هجوم گسترده ای را به مناطق کُردنشین داشتند. زبان پهلوی در دوره بعد از سلوکیان، جایگزین زبان مادی در این منطقه شد(رئیس نیا،۱۳۸۰، ۸۵۴). مارکوارت، اصل حقیقی زبان پهلوی را زبان آذربایجان می داند که زبان کتبی اشکانیان بوده است(مارکوارت، ۱۳۷۳، ۱۳۲). پهلوی همان پَرثَو است که ریشۀ واژۀ پارت است(شجاع وند،۱۳۸۹،ش۲۳: ۱۴۶) . شاید هم زبانی که بعدا پهلوی نامیده شد مصادره همان زبان مادها بوده است؟

بنابراین زبان آذری یا ترکی است یا پهلوی، که زبانی بومی و مادی نیست. اگر ترکی است در قرن پنجم هجری/یازدهم میلادی توسط یورش ترکان تحمیل شد و اگر ایرانی است در قرن سوم ق،م. بعد از حاکمیت پارسها/پارتها، بر ماد تحمیل شد. زمانی که اشرافیت مذهبی ایرانی، بر مادکوچک مسلط شد، با امحاء زبان بومی مادکوچک، زبان ایرانی پهلوی یا آذری بر منطقه تحمیل شد.«زبان ایرانی که زبان دینی و مغان بود و مغان ظاهراً در دولت جدید(ماد آتروپاتن) نقش رهبری داشتند در اسامی خاص و غیره که به دست ما رسیده، منعکس شده است  و زبان ها و لهجه های گوناگونی را که، به احتمال قوی، هنوز در آن زمان در ماد متداول بوده مستور می دارد»(دیاکونوف،۱۳۸۸، ۴۱۶). توجه شود که دیاکونوف نمی گوید زبان های مادی را از بین برد بلکه واژه مستور را به کار می برد. چون زبان ایرانی تحمیل شده از طرف اشرافیت و مغان ایرانی، زبان حاکم و صاحب قلم بود، زبان مادی را مستور، اما از بین نبرده است و این زبان تا قرن پنجم هجری، نه در میان طبقات حاکم عرب، ایرانی و ترک، بلکه در میان تودۀ مردم، که اکثریت کُرد بودند، هم چنان زنده بود. حتی بعد از هجوم ترکان، اغوزیان و مغولان هم اکنون نیز بخشی از سرزمین ماد آتروپاتن،که در ان زمان شامل کردستان نیز می شد ،همچنان کرد و زبان کردی رایج است اگر چه در سطح ادارات و زبان رسمی، فارسی است. اگر دنیای امروز مانند گذشته دنیای ارتباطات و ماهوراه و اینترنت نبود، همین کردستان امروزی را که همگی به زبان کردی صحبت می کنند، پانصد سال آینده اکتشاف می کردند، با توجه به اینکه نه زبان شفاهی بلکه زبان مکتوب و رسمی در بایگانیها(کتیبه های قدیم)باقی می ماند، باستان شناسان حکم بر زبان فارسی کردستان می دادند چون زبان رسمی تحمیل شده در ادارات و بایگانیها، زبان فارسی است. بنابراین، اگر اکتشافاتی از وجود زبان آذری ایرانی یا آذری ترکی در ماد کوچک دفاع کند، نه زبان بومیان و اکثریت مردم بلکه زبان تحمیل شدۀ اداری نظام حاکم بوده است.

هجوم ترکها در قرن ۱۱-۱۲ م به مناطق مادکوچک(آذربایجان)صرفاً هجوم موقت و هژمونی سیاسی نبود، بلکه مهاجرت های دسته جمعی عظیمی از ترکان و اغوزها با نیروی نظامی قدرتمند، ساختار زبان و ساکنان منطقه را به کلی تغییر دادند و بسیاری از بومیان منطقه(کردها)را از دم تیغ گذراندند و این فرایند نه موقت بلکه قرنها از سلجوقیان تا صفویان ادامه داشت. همان طور که  ارانسکی در مقدمه فقه اللغه ایرانی ص ۲۴۱ ،به درستی اشاره می کند:« در ظرف مدت قریب یک هزار و پانصد سال در سرزمین های وسیع اسیای میانه و فلات ایران زبآن های ایران به شدت در مقابل السنه ترکی تحت فشار قرار گرفته و عقب نشینی کرده اند  و بخش مهمی از مردم ایرانی زبان سغدیان و خوارزمیان و آذربایجان جنوبی کلاً به زبان ترکی متکلم گشته اند».(ارانسکی، به نقل از رئیس نیا،همان، ۸۸۷). در مورد ترکی گشتن زبان مردم آذربایجان نیز چنین نظر داده است«در زمان سلجوقیان قبایل ترکی زبان در نواحی شمال غربی فلات ایران و آذربایجان نیز پدید امدند و جریان برخورد اختلاط زبآن های ترکی با لهجه های محلی آذربایجان جنوب اغاز گشت. شمار ساکنان بخصوص در عهد مغول شدید شد و بخش مهم از آذربایجان ترکی زبان گشت..گرایش ترکی شدن در میان قبایل کُرد خراسان نیز مشاهده می گردد»(ارانسکی،فقه اللغه، ۲۳۸-۲۴۴-).

در دوره سلجوقیان، مغول و تیموریان، کوچهای بزرگ ترکان، سبغه بومی آن نواحی را دگرگون کرد و در مغرب ایران صاحب زمینهای وسیع شدند(باسورث، ۱۳۷۹: ۱۴۳).در سال ۴۱۶ ه، در زمان وهسودان –روادی کرد-نخستین موج مهاجرت ترکان غز به آذربایجان رسید و می رفت تا ترکیب سکنه را بکلی دگرگون سازد. موج دوم ترکان که قویتر بود در سال ۴۲۹ ه،۱۰۳۷ م، به ریاست بوقا و...روی داد و دست به غارت مملکت گشودند در سال ۴۲۹ مراغه را غارت کردند و سکنه شهر را کشتار کردند آنان بسیاری از کردان را بدم تیغ سپردند و روستاهایشان را غارت کردند(مادلونگ، ۱۳۷۹: ۲۰۶-۲۰۷). در سال ۴۵۸ که ترکان به شروان یورش بردند. هنوز شروان و ساکنین آن کردها بودند و مساکن کردان را غارت کردند(مینورسکی،۱۳۸۷،۶۳و۸۷). ترکان، از مغولستان و شرق آسیای میانه آمده بودند و زبان ترکی/آذری با مغولی هم ریشه است. «اسناد گواهی شباهت زبان ترکی با مغولی است. قدیمی ترین اثار مکتوب ترکی به دست امده کتیبه های اورخون و ین یسئی هستند در سده های ۵ تا ۱۰ م. این کتیبه ها در اطراف رودهای اورخون در مغولستان و ینی سئی در سیبری پراکنده اند نخستین بار ویلهلم تامسون دانمارکی رد ۱۸۳۹  موفق به گشودن خطوط انها و یک سال بعد رادلوف المانی کتیبه اورخون را خوانده و منتشر کرد. اریستوف  و مالیتسکی، رشید رحمتی ارات و احمد جفعر اوغلو، این حروف را منشاء زبان قدیمی ترک دانسته اند(رئیس نیا،همان،۸۴۶). یعنی زبان ترکی و ترکها از مغولستان هجوم آورده اند و ریشه زبان آذری هستند. «زبان نوشته های اورخون-در مغولستان- با زبان های ترکی قرابت و شباهت دارد و با زبان آذربایجانی دارای یک رشته اشتراکات و مختصات همانند است. می توان گفت زبان قبیله ای که اساس زبان عموم خلقی آذربایجان است مخصوصا زبان طایفه اغوز به زبان کتیبه های اورخون(مغولستان) نزدیک است».(دمیرچی زاده، ۳۳).

بنابراین نهال نوپای ترک/مغول، فقط با خون کرد در منطقه مادکوچک(آذربایجان و اران)آبیاری شد. تا هجوم ترکان/مغولان، اکثریت ساکنان آذربایجان و اران و شروان کرد بوده اند و این از حکومتهای و امارت های آن جا که دست شدادیان و روادیان و خرمدینان کرد بود، به خوبی مشهود است. 

بیشتر جمعیت آذربایجان در هنگام فتح اعراب، گویشهای گوناگون، که بیشتر آن ها کرد بودند(مادلونگ،۱۳۷۹،۱۹۶).کُرد بودن اهالی آذربایجان در قراردادی که بین مرزبان آذربایجان و حذیقه، سردار عمر (خلیفه دوم)بسته شد نمایان است: «مرزبان (آذربایجان) از جانب همه اهل آذربایجان  با حذیقه صلح کرد و هضتصد هزار درهم پرداخت به آن شرط که حذیقه کسی را نکشد و اسیری نگیرد، و بر کردان لاسجان و سبلان و ساترودان تعرض نکند و خاصه اهل شیز را از رقص و پایکوبی در روزهای عید و آن جام دیگر مراسم باز ندارد(بلاذری،۱۳۶۴ :۸۴).در این قرارداد که بلاذری به آن اشاره می کند مرزبان آذربایجان از طرف همه اهل آذربایجان صلح می کند به شرطی که به کردان ...تعرض نشود.

بعد از فتوحات اسلام، اکثریت جبال، آذربایجان و اران و دربند، کًرد بودند(زرین کوب، ۱۳۶۸ :۳۳۱-۳۳۲). کُردها در این سو و آن سوی ارس در سده های نخستین اسلامی هم حضور داشته اند(رئیس نیا،۱۳۸۰: ۴۲). هنوز هم کُردها در جمهوری آذربایجان و ارمنستان ساکنند و نام بسیاری از محلها در دو سوی رود کر، با (کرد)ترکیب شده است(مینورسکی به نقل رئیس نیا، همان: ۴۳). کُردها در روزگار بس قدیم در آذربایجان رخنه کرده و حتی از ارس نیز گذشته اند و چنین به نظر می رسد که کُردها با استقرار دایمی تر در آذربایجان، آن را در برابر مهاجمان ولایات خزر حفظ کردند(مینورسکی به نقل از رئیس نیا:همان). شرف خان بدلیسی نیز از سکونت بیست و چهار گروه از اکراد در قره باغ/اران اشاره کرده است(رئیس نیا، همان:۴۳). مادر گنجوی نیز، جنان که خود در مقدمه مثنوی لیلی و مجنون اشاره کرده، از نژاد کُرد بوده است:

گر مادر من رئیسه کرد            مادر صفتانه پیش من مرد

نقش کردها، در شورش صاحب الزنج و دیسم  حسنویه در دینور، شدادیان و روادیان در اران و آذربایجان... عصری که ظهور طغرل بیگ سلجوقی به آن پایان داد، بدیهی است ...»(زرین کوب،همان،۳۳۳). مورخان اشاره کرده اند که دیسم به خاطر اکثریت کردان در تبریز و آذربایجان توانست موقتاً حکومت آن جا را به دست آورد(مادلونگ در فرای،انوشه،۱۳۷۹، ۲۰۲-۲۰۳، زرین کوب،همان، ۳۱۰ به بعد، کسروی،۱۳۷۷،۶۰و ۶۴-۶۵. زرین کوب،همان). همچنین، از دیگر امارت های آن مناطق روادیان بودند که کُرد بودند(مادلونگ، همان:د۲۰۵. زرین کوب، همان:۳۱۳).  کردان در آذربایجان، غلبۀ نژادی/قومی داشتند(زرین کوب،همان،۳۱۶-۳۱۷ و پاورقی ۵۵۸).  کسروی با اشاره از زبان ابن مسکویه که هم دوره تحولات آن عصر آذربایجان است در نقلهایی که از زبان ابن عمید نقل می کند، این مطلب تکرار شده که کردان در آذربایگان فراوان و چیره بودند و شاهان آذربایجان و اران بودند(کسروی ،همان،۱۰۲.ابن اثیر، حوادث سالهای ۴۲۰). که با هجوم ترکان مواجه شدند.

نتیجه گیری:
واژۀ آذربایجان یا آتروپاتن، اگرچه واژه ای قدیمی اما قدیمیتر از قوم آذری/ترک است. وجود این واژه در منابع قدیم و اسم سرزمینی به اسم اذربایجان یا اتروپاتن، به معنی وجود قومی آذری در آن سرزمین نبوده است. این واژه هیچ بار قومی و نژادی نداشته و صرفاً ریشه گرفته از اسم والی آنجا،آتروپاتن، بوده است. تا قرن ۵ و ۶ هجری که هجوم سیل آسای ترکان که همانند هجوم چند قرن پیش آریاییها(پارس/پارت)، به منطقه شروع شد ساکنان اصلی ناحیه آذربایجان یا همان ماد کوچک، کُرد بوده اند بنابراین، تاریخ و هویت قبل از هجوم ترکان به منطقه، متعلق به تاریخ و هویت کردستان است و سکونت ترک/آذری در منطقه جز با نابودی و تسخیر سرزمین کردها نبوده است.